اوگاندا كشوري در افريقاي شرقي است كه اطراف آن را خشكي فراگرفته است و از شمال به سودان، از شرق به كنيا، از جنوب به تانزانيا و رواندا، و از غرب به زئير محدود مي‌شود. اين كشور از سال 1900 تا 1962 تحت‌الحمايه بريتانيا بود و در سال 1967 تبديل به جمهوري شد. جمعيت آن (طبق آمار سال 2000) 21800000 نفر و مساحت آن 235880 كيلومترمربع است. پايتخت اوگاندا شهر كامپالا[1] و زبان رسمي مردم آن انگليسي است.

تاريخچه
بيش از 50 گروه نژادي با لهجه‌ها و زبان‌هاي متفاوت در اوگاندا وجود دارد. حكومت بريتانيا و حكومت‌هاي پس از آن در اوگاندا سبب شده است كه زبان‌هاي بومي تقريباً به فراموشي سپرده شود؛ از اين رو، منابع براي مطالعه به زبان‌هاي بومي به اندازه كافي وجود ندارد و تعداد معدودي از افراد بومي به زبان‌هاي سواحيلي، انگليسي، و فرانسوي تسلط دارند. در آن زمان، منابع كتابخانه در جهت ترويج فرهنگ و زبان‌هاي خارجي بود. حدود 60 تا 80 درصد از بزرگسالان و خوانندگان در اوگاندا قادر به مطالعه منابع به زبان خارجي نيستند.
خدمات كتابخانه‌اي در اوگاندا با كشورهاي پيشرفته متفاوت است، اما مي‌توان آن را با خدمات بسياري از كشورهاي در حال توسعه افريقا مقايسه كرد. نخست آنكه كتابخانه‌اي به نام كتابخانه ملي وجود ندارد و بعضي از وظايف معمول كتابخانه ملي توسط كتابخانه‌هاي بزرگ دانشگاهي يا تخصصي انجام مي‌شود. دوم آنكه حكومت مركزي هزينه بيشتر خدمات كتابخانه‌اي را تأمين مي‌كند و كتابخانه‌هاي معدودي به ابتكار حكومت محلي پديد آمده‌اند. اين حقيقت تاحدي ناشي از تمركز شديد كتابخانه‌هاي بزرگ در شهرهاي عمده‌اي چون كامپالاست؛ شهرهايي كه خوانندگان آنها از دانش انگليسي مفيدي برخوردارند. رشد كتابخانه‌هاي عمومي در مناطق روستايي نيز بسيار اندك است.
كتابخانه‌ها در سال 1973 وارد دوره سياهي شدند. كاربران قديمي كتابخانه‌ها، آسيايي‌ها، اروپايي‌ها، دانشگاهيان، پژوهشگران، و اعضاي وابسته، از حكومت نظامي گريختند. گذشته از اين، كمبود مبادلات خارجي و عدم درك نقش كتابخانه‌ها در اولويت‌بندي تأمين بودجه سبب شد كه امكان تجديد اشتراكِ تعداد قابل ملاحظه‌اي از نشريات از ميان برود. به‌طور مثال، كتابخانه دانشگاه مكرير[2] در سال 1973 بيش از 2000 مشتركِ مبادله و اهداي منابع به‌طور مداوم در خارج از اوگاندا داشت كه بيشتر در بريتانيا و ايالات متحده بودند. با كوتاهي كتابخانه‌هاي اوگاندا در مبادله متقابل، توافقنامه‌هاي مبادله لغو گرديد، به‌تدريج از بودجه كتابخانه‌ها كاسته شد، و توسعه كتابخانه‌ها تقريباً متوقف گرديد. كتابخانه‌هاي اوگاندا در اوايل دهه 1990 همچنان براي بهبود و بازگشت به وضعيت پيش از سال 1973 تلاش كردند.

كتابخانه‌هاي دانشگاهي
دانشگاه مكرير داراي بزرگ‌ترين كتابخانه دانشگاهي است. در سال 1922، به‌عنوان مدرسه فني، نخستين فعاليت‌هاي خود را آغاز كرد و در سال‌هاي 1948 تا 1963 به دانشگاه لندن ملحق شد. سپس در سال‌هاي 1964 تا 1970 دانشكده دانشگاه افريقاي شرقي بود و در سال 1970 به دانشگاه واحدي مبدل شد. اين دانشگاه داراي يازده دانشكده، دو آموزشگاه عالي، و دو مؤسسه به سبك انگليسي است. كتابخانه مركزي دانشگاه، كه در سال 1940 تأسيس گرديده، از هفت شعبه و مجموعه‌هاي كوچكِ بخش‌ها تشكيل شده است. در سال 1985 برخي شعب دانشگاه به كيامبوگو[3] (محل آموزشگاه فني و مدرسه عالي تربيت معلم اوگاندا) و ناكاوا (محل مدرسه عالي بازرگاني اوگاندا) منتقل شد و دانشگاه مكرير هر دو محل را در اختيار گرفت. در سال 1977، اين دانشگاه داراي 400000 جلد كتاب بوده است.
طبق قانون سال 1964، كتابخانه مركزي، قانوناً يكي از كتابخانه‌هاي واسپاري در كشور است. شعبه‌هاي كتابخانه برحسب زمينه‌هاي تخصصي خود از كتاب‌هاي واگذارشده استفاده مي‌كنند. كتابخانه مركزي همچنين مجموعه ويژه‌اي از افريكانا[4] با تأكيد بر افريقاي شرقي دارد. شعبه‌هاي كتابخانه شامل كتابخانه پزشكي آلبرت كوك[5] ، كتابخانه دانشكده علوم آموزشي، كتابخانه دانشكده كشاورزي كابانيولو[6] ، كتابخانه مدرسه عالي كتابداري افريقاي شرقي، و كتابخانه دانشكده دامپزشكي است. تمام شعبه‌ها در زمينه‌هاي تخصصي خود از استقلال نسبي برخوردارند.
كتابخانه پزشكي آلبرت كوك (تأسيس 1960) از قديمي‌ترين و مهم‌ترين كتابخانه‌ها به‌شمار مي‌رود اين كتابخانه، با تأكيد زياد بر پزشكي در مناطق گرمسيري و متون پژوهشي، درباره مشكلات پزشكي افريقاي شرقي در خدمت مدرسه عالي پزشكي بيمارستان مولاگو[7] بوده و مركز واسپاري نشرياتِ سازمان بهداشت جهاني نيز به‌شمار مي‌رود.
كتابخانه علوم آموزشي، كه در سال 1962 به‌عنوان واحدي مجزا زير نظر يونسكو تأسيس شد، به‌طور منظم كتابِ >آموزش در افريقاي شرقي: كتابشناسي گزيده<[8] را منتشر مي‌كند. كتابخانه مؤسسه تحقيقات علوم اجتماعي مكرير[9] كه در سال 1958 به نام كتابخانه مؤسسه تحقيقات علوم اجتماعي افريقاي شرقي[10] ايجاد شد، در حال حاضر مركز تحقيقات بين رشته‌اي و بين فرهنگي ويژه منطقه افريقاي شرقي است. كتابخانه دانشگاه خدمات خود را به خوانندگان علاقه‌مند سراسر اوگاندا ارائه مي‌دهد. اين كتابخانه با ساير كتابخانه‌هاي كشور قابل قياس نيست و عملاً به‌عنوان كتابخانه مليِ مرجع فعاليت مي‌كند.

كتابخانه‌هاي عمومي
به‌عنوان بخشي از فعاليت‌هاي پس از جنگ و براي بهبود وضعيت كشور، نخستين گام‌هاي ارائه خدمات كتابخانه‌هاي عمومي در اواخر دهه 1940 آغاز شد؛ هرچند قبل از آن هم در سال 1923 كتابخانه دولتي اوگاندا خدماتي را در كامپالا و انتبه[11] براي برطرف كردن نيازهاي مهاجران به مطالعه، كه تقريباً تنها افراد باسواد انگليسي بودند، ارائه داد. در طرح ده‌ساله توسعه (سال‌هاي 1946 تا 1956) بر خدمات اجتماعي و خصوصاً كتابخانه‌هاي اماني تأكيد شده بود، اما اين طرح پس از چند سال فعاليت متوقف شد. در سال 1948 دفتر آثار ادبي افريقاي شرقي كه در خدمت كنيا، اوگاندا، و تانزانيا بود برنامه كتابخانه‌هاي عمومي را در كامپالا آغاز كرد. در آن برنامه، دو نوع خدمات در نظر گرفته شده بود: به گردش درآوردن بسته‌هاي كتاب ميان مؤسسات مشترك و ارائه خدمات امانت به‌صورت پستي به مشتركان. نوآوري دفتر آثار ادبي افريقاي شرقي را بايد كاري متهورانه دانست، زيرا سعي دارد دستيابي به منابع را براي خوانندگان انگليسي‌زبان سراسر كشور، كه به كتابخانه عمومي كامپالا دسترسي ندارند، فراهم كند. اين كتابخانه در سال 1964 به‌عنوان شعبه‌اي از مركز خدمات كتابخانه اوگاندا ايجاد شد كه در ابتدا به‌عنوان كتابخانه شهرداري كامپالا و زير نظر آن قرار داشت.
قانون سال 1964 كتابخانه‌هاي عمومي براي مراكز ملي و كتابخانه‌هاي منطقه‌اي، تحت نظارت مركز كتابخانه‌هاي عمومي، تهيه شد. اين مركز، تا سال 1973، مجموعه‌اي بيش از 100000 جلد كتاب، روزنامه محلي، و نشريه داشت كه براي امانت به 32 شعبه كتابخانه درنظر گرفته شده بود؛ ضمناً خدمات امانت پستي به افراد و طرح امانت بسته‌هاي كتاب به مؤسسات و خدمات كتابخانه‌هاي سيّار را نيز برعهده داشت. با اين همه، لازم است كه مركز كتابخانه‌هاي عمومي از حالت ويراني اواسط دهه 1970 خارج شود.

كتابخانه‌هاي آموزشگاهي
از اواسط دهه 1960 حكومت مركزي به‌تدريج كنترل مدارس بزرگ كشور را به‌دست گرفت، به‌طوري كه تا سال 1976 تمام يا بخشي از بودجه مدارس بزرگ را تأمين مي‌كرد. اين حمايت مالي سبب شد كه تلاش بيشتري براي توسعه كتابخانه‌هاي آموزشگاهي انجام شود. بخش عمده وام‌هاي خارجي به تأسيس يا تجهيز كتابخانه‌ها اختصاص يافت. با استفاده از وام‌هاي بانك جهاني، چندين مدرسه متوسطه جديد ساخته شد، و با طرح سازمان توسعه بين‌المللي اي.آي.دي.[12] ، مدارس قديمي تعمير گرديد. طبق اين طرح، تمام مدارس به كتابخانه مجهز مي‌شوند.
بررسي سال 1975 و 1976 نشان داد كه كتابخانه‌هاي دبيرستاني به‌طور متوسط داراي حدود 2000 تا 3000 جلد كتاب هستند، اما به‌سبب كمبود بودجه، بسياري از كتابخانه‌ها قادر به خريد سريع انتشارات جديد نيستند. مدارس ابتدايي از بودجه مختصري برخوردارند و بعضي از آنها هيچ نوع كتابخانه‌اي ندارند. در دهه 1970 و 1980 نيز بهبودي در اين وضعيت حاصل نشد.

كتابخانه‌هاي تخصصي
كتابخانه آموزشگاه فني اوگاندا از جمله كتابخانه‌هاي تخصصي و مهم كشور محسوب مي‌شود. اگرچه نقش اصلي آن خدمت به آموزشگاه فني اوگانداست، نزد مهندسان كشور از منابع مهم اطلاع‌رساني فني به‌شمار مي‌رود. مركز خدمات اطلاعات فني اوگاندا (يو.تي.آي.اس.)[13] در كتابخانه قرار دارد و سازمان‌هاي مشاور متعددي مشترك آن هستند. اين كتابخانه داراي بيش از 000,16 جلد كتاب، 240 عنوان مجله، و مجموعه‌اي از استانداردهاست. عملاً تمام ارگان‌هاي دولتي و سازمان‌هاي غيررسمي كتابخانه‌هاي تخصصي تأسيس كرده‌اند، درحالي‌كه شركت‌هاي خصوصي، به‌ويژه مؤسسات بين‌المللي نظير شركت‌هاي نفت و دخانيات، معمولاً كتابخانه‌اي در اوگاندا ندارند و به خدمات ادارات خود در خارج از كشور متكي هستند.
كتابخانه مؤسسه مديريت دولتي[14] كه در سال 1968 در كولولو زير نظر وزارت خدمات دولتي و امور كابينه تأسيس شد، طبق قانون به‌عنوان كتابخانه واسپاري شناخته شد. اين كتابخانه همچنين، پايه‌گذار مركز اسناد ملي اوگاندا[15] ست. اين مؤسسه مسئوليت آموزش ضمن خدمت تمام كادر دولتي اوگاندا، به‌عبارتي كاربران اصلي كتابخانه، را برعهده دارد. كتابخانه‌هاي بانك اوگاندا، بانك توسعه افريقاي شرقي، سازمان نقشه‌برداري اوگاندا در انتبه، مركز تحقيقات كشاورزي اوگاندا، و مركز توسعه قوانين در مكرير از ديگر كتابخانه‌هاي تخصصي مهم به‌شمار مي‌روند.
بسياري از كتابخانه‌هاي تخصصي به‌سبب كمبود بودجه و نيروهاي آموزش‌ديده، در هيچ سطحي كارمند متخصص استخدام نمي‌كنند. نمونه‌هايي از كتابداران واجد شرايط وجود دارند كه از اختيارات يا تسهيلات كافي برخوردار نيستند. >راهنماي كتابداران افريقاي شرقي<[16] (چاپ 1969)، اگرچه قديمي است، فهرست نسبتاً كاملي از اين كتابخانه‌ها را همراه با نشاني آنها دارد.

حرفه كتابداري
مدرسه عالي كتابداري افريقاي شرقي به‌كمك كنيا، اوگاندا، و تانزانيا در سال 1962 در مكرير تأسيس شد. زماني كه اين كشورها با تجزيه دانشگاه افريقاي شرقي در سال 1970 و ايجاد دانشگاه‌هاي ملي مستقل به توافق رسيدند، از مدرسه عالي كتابداري نيز به‌عنوان يك مؤسسه در منطقه حمايت كردند. شوراي آموزش كتابداري افريقاي شرقي بر مدرسه عالي نظارت دارد. اين مدرسه، تنها مؤسسه در منطقه است كه براي آموزش وظايف حرفه‌اي و غيرحرفه‌اي كتابداري به كاركنان كتابخانه‌ها درنظر گرفته شده است.
انجمن كتابداران اوگاندا (يو.ال.اِي.)[17] در سال 1972 تشكيل شد. در گذشته، اين انجمن شعبه‌اي از انجمن كتابداران افريقاي شرقي (اي.اِي.ال.اِي.)[18] بود كه در سال 1958 تأسيس شد. در شرايط عادي، نظير شرايط قبل از سال 1973، انجمن كتابداران اوگاندا همايش‌هايي را در كشور برگزار مي‌كند. اين انجمن با تعدادي از سازمان‌هاي بين‌المللي نظير ايفلا، انجمن كتابداران كشورهاي مشترك‌المنافع (كوملا)[19] ، فيد[20] ، و كنفرانس دائمي كتابداران افريقاي شرقي، مركزي، و جنوبي[21] همكاري دارد. مجله انجمن به نام >كتابخانه‌هاي اوگاندا<[22] ، توسط مدرسه عالي كتابداري افريقاي شرقي منتشر مي‌شود. انجمن كتابداران اوگاندا در اواخر دهه 1980 حدود 60 عضو حقيقي و تعداد اندكي عضو حقوقي (سازماني) داشته است.


 

[1]. Kampala

[2]. Makerere University Library

[3]. Kyambogo

[4]. Africana

[5]. Albert Cook

[6]. Kabanyolo

[7]. Mulago

[8]. Education in East Africa: A Selected Bibliography

[9]. Makerere Institute of Social Research Library

[10]. East African Institute of Social Research Library

[11]. Entebbe

[12]. Agency for International Development (AID) Project

[13]. Uganda Technical Information Service (UTIS)

[14]. Institute of Public Administration Library

[15]. Uganda National Documentation Center

[16]. Directory of East African Libraries

[17]. Uganda Library Association (ULA)

[18]. East African Library Association (EALA)

[19]. Commonwealth Library Association (COMLA)

[20]. International Federation for Documentation (FID)

[21Uganda Libraries

[23]. Boniface M. Kawesa