كشور مشروطه سلطنتي مراكش، در شمال غربي افريقا واقع شده است. از شمال با درياي مديترانه، از شرق با الجزاير، از جنوب با موريتاني، و از غرب با اقيانوس اطلس هم‌مرز است. مساحت اين كشور در حدود 550,446 كيلومترمربع و جمعيت آ ن(طبق آمار سال )2005 847,725,32 نفر است. زبان رسمي اين كشور عربي است، ولي زبان فرانسه نيز به‌صورت پراكنده مورد استفاده قرار مي‌گيرد.

تاريخچه و خدمات كتابخانه ملي
اگرچه مراكش مركز اصلي فرهنگ و هنر اسلامي بوده، ولي خدمات نوين كتابداري در اين كشور در قرن بيستم آغاز شد. قسمت‌هايي از آنچه كه مراكش ناميده مي‌شود و در 1956 استقلال خود را به‌دست آورد تحت سلطه فرانسوي‌ها و اسپانيايي‌ها قرار داشت. كتابخانه و آرشيو مراكش (بي.جي.اِي.)[1] ، كه نقش مهمي در توسعه كتابخانه‌هاي اين كشور ايفا كرده است، در 1920 در رباط تأسيس شد. بر اساس مجموعه‌هاي موجود در مؤسسه مطالعات عالي مراكش مي‌توان گفت كتابخانه فوق در زمينه مغرب و مسلمانان بسيار قوي است. علاوه بر اين، كتابخانه مذكور به‌تدريج مجموعه خوبي در حوزه‌هاي علوم انساني، علوم، و منابع مورد علاقه عموم، به‌ويژه خوانندگان اروپايي، شكل داده است. اين كتابخانه كه در 1926 تأسيس شد، به‌تدريج وظايف كتابخانه ملي و آرشيو دولتي، و مشاوره كتابخانه‌هاي عمومي را برعهده گرفت. در اوايل دهه 1990 موجودي اين كتابخانه به 000,300 جلد كتاب، 7400 نشريه ادواري، و 000,30 نسخه خطي رسيد. در سال 2003 مجموعه آن به 000,600جلد كتاب و 000,31 نسخه خطي افزايش يافت. اين كتابخانه مسئول انتشار كتابشناسي ملي در كشور است.
كتابخانه عمومي تطوان[2] ، در 1939 تأسيس شد و قسمت اعظم منابع تخصصي آن منطقه را در اختيار دارد. مجموعه‌آن مشتمل بر بيش از 000,60 كتاب، 2200 نشريه ادواري و 1500 نسخه خطي و دستنويس‌است كه اكثرآ به زبان اسپانيايي و عربي است. در مخازن اين كتابخانه 000,80 سند تاريخي و دولتي و 000,35 قطعه عكس نگهداري مي‌شود. اين كتابخانه نظارت بر كتابخانه‌هاي عمومي مستقر در شهرهاي آسيلا، لاراش، قصرالكبير، و طنجه را برعهده دارد.
بعد از استقلال، وزارت امور فرهنگي مسئوليت خدمات كتابخانه‌اي را برعهده گرفت و در 1990 طرح تأسيس يك كتابخانه ملي جدا از كتابخانه عمومي و آرشيو مراكش را تهيه و ارائه كرده است.
مركز ملي اسناد و مدارك (سي.ان.دي.)[3] . تأسيس اين مركز در 1968، نخستين گام براي دستيابي به نظام اطلاع‌رساني در مراكش بود كه تحت حمايت برنامه ناتيس يونسكو قرار داشت. سي.ان.دي. تحت نظارت وزارت برنامه‌ريزي و به‌منظور پيشرفت توسعه اقتصادي و اجتماعي، به‌ويژه در زمينه علوم و فناوري تأسيس شده است. اين مركز به‌تدريج نقش خود را از يك مركز اسناد و مدارك كشاورزي به يك هماهنگ‌كننده خدمات اسناد و مدارك ملي و بين‌المللي گسترش داد. از 1982، اين مركز هفت واحد دستيابي پيوسته را در شعبات منطقه‌اي وزارت برنامه‌ريزي راه‌اندازي كرده و به اين ترتيب، قابليت دسترسي غيرمتمركز به منابع اطلاعاتي خود را ممكن ساخته است. در اين مركز پايگاه‌هاي اطلاعاتي منابع كتابشناختي، راهنماي مراكز كتابخانه‌ها و سندپردازي مراكش، اسناد و مدارك، منابع تمام متن، و نيز فهرستي از شماره‌هاي استاندارد بين‌المللي مقالات نشريات ادواري وجود دارد. مركز ملي اسناد و مدارك ضمن اتصال به 160 پايگاه اطلاعاتي بين‌المللي، سالانه 000,150 ارجاع به رسانه‌هاي الكترونيكي و حدود 3500 جست‌وجوي اطلاعاتي انجام مي‌دهد. اين مركز با مجموعه‌اي مشتمل بر 500,12 جلد كتاب و 620 نشريه ادواري يكي از اعضاي مؤسس شبكه‌هاي آريس‌نت و مغرب‌نت است و مسئوليت كميته فني منطقه شمال افريقايي پاديس[4] را بر عهده دارد.


كتابخانه‌هاي دانشگاهي
پژوهشي كه توسط دانشكده علوم اطلاع‌رساني (اي.اس.آي.)[5] و مركز ملي اسناد و مدارك در 1986 انجام شد، نشان مي‌دهد كه دانشگاه‌ها، دانشكده‌ها، و ساير مؤسسات آموزش عالي در مراكش 107 كتابخانه داشته‌اند. خدمات اين كتابخانه‌ها به‌صورت غيرمتمركز عرضه مي‌شود و هر يك از دانشكده‌ها داراي كتابخانه‌هاي مخصوص به خود هستند. معروف‌ترين مؤسسه آموزش عالي، دانشگاه علوم قرآني در شهر فاس است كه در 1400م. تأسيس شده است و در حال حاضر وابسته به وزارت امور فرهنگي است. مجموعه منابع موجود در كتابخانه آن در اوايل دهه 1990 بالغ بر 000,17 جلد كتاب، 450 نشريه ادواري، 2000 نسخه خطي و دستنويس، و 5600 منبع به‌صورت ريزنگار بوده است. در سال 2003 موجودي آن به 100,22 جلد كتاب و 5157 نسخه خطي رسيده است. دانشگاه‌هاي جديدتر دانشگاه محمد پنجم، دانشگاه محمدبن عبدالله، دانشگاه محمد اول، دانشگاه كدو اياد[6] ، و دانشگاه حسن دوم هستند.
كتابخانه‌هاي اين دانشگاه‌ها خدمات خود را به بيش از 000,140 دانشجو و 5800 استاد ارائه مي‌دهند.

كتابخانه‌هاي عمومي
در بررسي انجام شده توسط دانشكده علوم اطلاع‌رساني و مركز ملي اسناد و مدارك كه در 1986 صورت گرفت، 68 كتابخانه عمومي در اين كشور شناخته شده‌اند. اين كتابخانه‌ها توسط وزارت امور فرهنگي، شهرداري‌ها، ساير سازمان‌هاي دولتي، شركت‌هاي خارجي، و انجمن‌هاي فرهنگي اداره مي‌شدند. از اين تعداد فقط 10 كتابخانه مربوط به دوران قبل از استقلال بوده‌اند. سه كتابخانه اول به‌ترتيب در شهرهاي كازابلانكا (1918)؛ فاس (1920)؛ و مراكش (1923) تأسيس شدند و متعاقب آن دو كتابخانه نيز در شهر تطوان در سال‌هاي 1937 و 1939 گشايش يافت. تقريبآ همه كتاب‌ها و نشريات ادواري در كتابخانه‌هاي زيرپوشش دولت به زبان عربي هستند، كتاب‌هاي موجود در مراكز فرهنگي خارجي اكثرآ به زبان‌هاي فرانسوي، انگليسي، اسپانيايي، آلماني، و روسي هستند. مراكز فرهنگي فرانسوي در شهرهاي رباط و فاس برنامه‌هايي براي كودكان تهيه مي‌كنند.

كتابخانه‌هاي آموزشگاهي
در 1986، بيش از 470 كتابخانه آموزشگاهي در اين كشور شناسايي شده‌اند. از اين تعداد 5 كتابخانه وابسته به مدارس به 000,200,2 دانش‌آموز و 000,83 معلم؛ و كتابخانه‌هاي دبيرستاني به 000,200,1 دانش‌آموز و 000,77 دبير و كاركنان اداري خدمات لازم را ارائه مي‌دهند. در رباط، شهري كه 80درصد دبيرستان‌هاي آن داراي كتابخانه هستند، ميانگين مجموعه هر كتابخانه بالغ بر 1300 جلد است كه عمدتآ كتاب‌هاي درسي است.

كتابخانه‌هاي تخصصي
در مراكش 190 كتابخانه تخصصي و 49 مركز آرشيو وجود دارد. اين كتابخانه‌ها و مراكز آرشيو كه داراي جايگاه رفيعي در نظام اطلاع‌رساني ملي بوده‌اند، به ارائه خدمات به مديران در رشته‌هاي مختلفي نظير كشاورزي، معدن، صنعت، آموزش، و خدمات اجتماعي مي‌پردازند. از ميان اين كتابخانه‌ها فقط 30 كتابخانه در دوران قبل از استقلال كشور تأسيس يافته‌اند كه قديمي‌ترين آنها يك كتابخانه خصوصي است كه در 1917 توسط انجمن بناها و تأسيسات عمومي آغاز به‌كار كرد و پس از آن شركت‌هاي دولتي كتابخانه‌هاي تخصصي جديدي را تأسيس كردند.
كتابخانه سلطنتي مراكش، آرشيوي از اسناد تاريخي و نسخه‌هاي خطي و دستنويس به زبان عربي دارد. كتابخانه‌هاي زائوياس[7] نيز نسخه‌هاي خطي و دستنويس عربي متعددي، متعلق به اعضاي انجمن اخوت اسلامي در اختيار دارند.


حرفه كتابداري
دانشكده علوم اطلاع‌رساني در 1974 با هدف تربيت نيروي متخصص براي انجام خدمات در كتابخانه‌ها، مراكز اسناد، و آرشيوها تأسيس شد. اين مركز برنامه‌هاي آموزشي خود را در دو سطح كارشناسي و كارشناسي ارشد عرضه مي‌كند. گذراندن برنامه آموزشي چهارساله كارشناسي در رشته اطلاع‌رساني، در اين مركز كه مشتمل بر اصول و قواعد زبان‌هاي خارجي همراه با تمرين عملي در مؤسسات اطلاع‌رساني و اسناد و مدارك است، منجر به اخذ مدرك در اين رشته مي‌شود. اين مركز اقدام به طراحي و برنامه‌ريزي جهت دوره دو ساله كارشناسي‌ارشد براي دانشجوياني كرد كه داراي مدرك در رشته اطلاع‌رساني يا رشته‌هاي مشابه بودند. دانشجوي اين دوره پس از ارائه طرح تحقيق پايان دوره، به اخذ مدرك با عنوان متخصص اطلاع‌رساني موفق مي‌شود. اين دانشكده كه با انجمن ملي متخصصان اطلاع‌رساني[8] همكاري دارد در 1973 با هدف ايجاد امكانات آموزش حرفه‌اي تكميلي براي متخصصان خود شكل گرفت و به‌علت داشتن كتابخانه‌اي با مجموعه 000,10 تك‌نگاشت، 300نشريه ادواري، منابع ديداري ـ شنيداري، و منابع الكترونيكي در علوم اطلاع‌رساني و رشته‌هاي وابسته مورد توجه بسيار قرار گرفته است. يكي از برنامه‌هاي اين كتابخانه، ماشيني كردن با تأكيد بر استفاده از ريزرايانه‌هاست كه از طريق ارتباط پيوسته با سي.ان.دي. صورت مي‌گيرد. دانشكده علوم اطلاع‌رساني عضو فعال چند انجمن بين‌المللي است و موافقت‌نامه‌هايي براي مطالعات مشترك با دانشكده‌هاي كتابداري و اطلاع‌رساني در كشورهايي نظير كانادا، فرانسه، عربستان سعودي، سوئد، بريتانيا، و ايالات متحده امريكا دارد.




منبع: دايرة المعارف كتابداري و اطلاع‌رساني



[1]. Bibliotheque Generale et Archives (BGA)

[2]. TÉtouan General Library

[3]. Centre Nationale de Documentation (CND)

[4]. PADIS

[5]. Ecole des Sciences de l'Information (ESI)

[6]. Cado Ayyad

[7]. Libraries of Zaouias

[8]. National Association of Information Specialists