كشور اتيوپي در شمال شرقي افريقا قرار دارد و از شمال به درياي سرخ (بحر احمر)، از شرق به جيبوتي و سومالي، و از غرب به كنيا و سودان محدود است. جمعيت اين كشور (طبق آمار سال 2000) حدود 62,600,000 نفر، مساحت آن 1,122,900 كيلومترمربع، و زبان رسمي آن امهري[1] است.

تاريخچه
تمدن باستاني اتيوپي داراي خطي بود كه پيشينه آن به سده پنجم ق.م. باز مي‌گردد و تمدن افريقايي اصيلي است كه در خاك افريقا زاده شده، رشد يافته، و از ديگر كرانه‌هاي درياي سرخ به آن سامان نفوذ نكرده است. حامي‌ها كه از دوران باستان ساكن اتيوپي بودند، در هر دو طرف درياي سرخ زندگي مي‌كردند. محل اسكان آنان در سرزمين‌هاي ساحلي جنوب عربستان باستان بود كه در زبان عربي، حبشه نام داشت. اين واژه، برگرفته از واژه حبش و نشانه افراد يا قبايلي بود كه در سازمان قبيله‌اي عربي ـ ساميِ رايج جايي نداشت. ميان آنان و ساميان عربستان روابط مداوم و طولاني اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي، و تاخت و تازهايي وجود داشت. در نتيجه امتزاج فرهنگي و زباني، فرهنگ ادبي امروز اتيوپي صبغه‌اي افريقايي ـ آسيايي يا حبشي ـ سامي دارد و ميراث سرشار چندين سده‌اي مردم اتيوپي نيز بر آن افزون شده است.
اتيوپي الفباي باستاني خود را كه نخست به‌صورت سبائي [2] و بعد به شكل گِئز [3] (زبان مناجاتي)، امهري، تيگريگنا[4] ، تيگر[5] ، اورومو، و ديگر زبان‌ها بود تكامل بخشيد و هم اكنون به‌صورت زبان‌هاي بومي متعدد در آمده است. اين الفبا، پيش از مسيحيت، به معبد و دربار محدود بود و پس از آن، خاص كليسا و دربار شد و تا اوايل سده بيستم ادامه يافت.
كهن‌ترين پيشينه‌هاي مكتوب اين سرزمين شامل نوشته‌هايي بر سطوح سخت، سنگ نوشته‌هايي بر دل كوه‌ها و صخره‌ها، و نوشته‌هاي مذهبي بر ظرف‌هاي سفالي، ابزارهاي آهني، سكه‌هاي طلا، نقره، برنز، و آهني بود كه در دوران قبل و بعد از ميلاد مسيح، نخستين رسانه ارتباطي به‌شمار مي‌رفت.
زماني كه مسيحيت در سده چهارم ميلادي به اين كشور وارد شد، كتاب انجيل از يوناني به زبان گِئِز ترجمه شد و رفته رفته، ديگر متون مذهبي از يوناني، قبطي، و عربي ترجمه گرديد. پارشمن را گروه‌هاي مبلّغ مسيحي، از خاورميانه ـ كه خود متأثر از فرهنگ يوناني بود - وارد كردند و در پايان سده پنجم ميلادي، زماني كه گروهي مبلّغ به شمال اتيوپي وارد شد تا صومعه‌هايي بر پا دارد، به‌عنوان ابزار نگارش رواج يافت. مجموعه‌هاي خطي موسوم به برانا[6] ، برگرفته از واژه يوناني ممبرانا[7] ، با توسعه و پيشرفت مسيحيت، به اوج شكوفايي رسيد. انواع گوناگوني از اين مجموعه‌ها در ده‌ها هزار كليسا و صومعه سراسر اين كشور، كه عمدتاً در بخش شمالي و جنوب شوا قرار دارند، يافت مي‌شود. نسخه‌هاي خطي در ميان حدود 12,500 كليسا و 800 صومعه پراكنده است. ارزش و حدود كامل اين متون، با وجود تلاش‌هاي يونسكو و طرح‌هاي ديگر براي آغاز تهيه ميكروفيلم و فهرستنويسي آنها، هنوز ناشناخته مانده است. موضوع اين آثار صرفاً مذهبي نيست، بلكه در ميان آنها مطالب مهم ادبي، تاريخي، و ساير موضوعات نيز يافت مي‌شود. مجموعه‌هاي سلطنتي نيز اهميت داشته است و شماري از امپراتوران، مجموعه‌داران و پشتيبانان بزرگ نسخه‌هاي خطي، و مراكز علمي و هنري بوده‌اند.
صدها نسخه خطي اتيوپيايي به‌دست ماجراجويان مصادره شد و به وسيله سياستمداران، مبلّغان مذهبي، و سربازان خارجي به كتابخانه‌هاي اروپا راه يافت. در دوران جديد، امپراتور يوهانس چهارم (1871-1889)، منليك[8] (1889-1913)، و هايل سلاسي[9] (1930-1974) كار گردآوري و نگهداري مجموعه‌ها را به انجام رساندند. منليك با نسخه‌برداري از نسخه‌هاي خطي باستانيِ كشف شده در صومعه جزيره زِوِي و گردآوري و نگهداري آنها در قصر خويش و تهيه برخي نسخه‌ها از اروپا و شيوه‌هاي ديگر، به حفظ آنها همت گماشت. در آديس‌آبابا نيز سراي نگارش مناسبي در قصر وجود داشت.
پيش از آنكه دستگاه چاپ در سده نوزدهم وارد اين كشور شود، كتاب‌هايي به زبان‌هاي امهري و گئز در اروپا چاپ مي‌شد. كتابي از مزامير ]داود[ به زبان گئز توسط چاپخانه‌داري آلماني از كولون و با كمك مؤثر راهبان اتيوپي به چاپ رسيد (1513). روحانيان فرهيخته، مانند آبا تس‌فاتشن[10]، راهب اتيوپيايي، از اهالي مالابسو، در تهيه حروف چاپي براي راه‌اندازي دستگاه‌هاي چاپ كوچك بسيار مؤثر بودند. اين افراد توجه و كنجكاوي اروپاييان را نسبت به مطالعات اتيوپيايي برانگيختند و خود نيز سهمي در مطالعات علمي داشتند. از آن پس آثار زبانشناختي و ادبي متعددي در اروپا، و عمدتاً در روم، به چاپ رسيد.
اسقف لورنزوبيانچري دستگاه چاپ كوچكي در سال 1863 به مَساوه وارد كرد. اين دستگاه، نخستين دستگاه چاپ در سرزمين اتيوپي بود، كه در آن زمان مَساوه مركز آن بود و افريقاي شرقي به‌شمار مي‌آمد (دستگاه چاپ در 1875 به تانزانيا و در 1877 به كنيا وارد شد). دستگاه چاپ بيانچري در 10 مه 1867 آغاز به‌كار كرد. اين دستگاه در 1879 به كِرِن و در 1912 به اَسâمَره منتقل شد. دستگاه‌هاي چاپ تبليغي مشهور ديگري مانند دستگاه گروه تبشيري سوئدي در امكولو[11] و دستگاه چاپ كاتوليكي رومي در هراره وجود داشت. منليك دستگاه چاپ دولتي را در 1906 از اروپا وارد ساخت كه از 1908 شروع به‌كار كرد. ديري نپاييد كه دستگاه‌هاي چاپ خصوصي شروع به فعاليت كردند؛ و به توليد متون بسيار مورد نياز، روزنامه‌ها، فرمان‌هاي دولتي، مقررات، متون ديني، متون درسي، مجله‌ها، و جزوه‌ها پرداختند. رفته رفته تأثير آنها آشكار شد و كتاب‌هاي چاپي براي كتابخانه به چاپ رسيد و علاقه عمومي به سوادآموزي و دانش افزايش يافت.
نخستين كتابخانه امروزي در زمان حكمروايي هايل سلاسي برپا شد و به مناسبت تاجگذاري او در سال 1930 گشايش يافت. اين كتابخانه، كه كتابخانه ملي اتيوپي *نام گرفت، نوعي كتابخانه و موزه ملي عمومي است كه مجموعه آن شامل نسخه‌هاي خطي منتخب گئز و كتاب‌هاي چاپي به زبان‌هاي فرانسوي، انگليسي، و روسي است. موزه داراي اشياي بسيار ارزشمند باستاني از قسمت‌هاي مختلف كشور است. اين بخش جلوه‌اي از جايگاه و منزلت تاريخي كشور در برابر شخصيت‌ها و مقام‌هاي اروپايي بود كه در جشنواره تاجگذاري شركت كردند اما عامه مردم از آن استقبال چنداني نكردند. كتابخانه، پس از ورود نيروهاي ايتاليايي به آديس‌آبابا، در 5 مه 1936، بر جا نماند. ايتاليايي‌ها كتابخانه‌اي عمومي و خاص خود را در مَساوه برپا كردند كه بعداً به اسمره منتقل شد. اين كتابخانه بعداً گسترش يافت و مجموعه آن به ده هزار جلد رسيد. هنگام اشغال ايتاليايي‌ها، كتابخانه آموزشگاهي و اختصاصي پر رونقي براي استعمارگران ايجاد شد و در آديس آبابا كتابخانه مركزي افريقاي شرقي[12] در سال 1936 جهت استفاده ايتاليايي‌ها تأسيس شد. مجموعه اين كتابخانه نيز به 10,000 جلد رسيد.
اشغال ايتاليايي‌ها در امر آموزش و كتابداري جديد وقفه انداخت كه صدمه و آسيب چشمگيري به سرمايه فرهنگي و فكري كشور بود. آتش‌سوزي‌هاي آديس‌آبابا و مصادره گنجينه‌هاي نفيس، و انتقال آنها به ايتاليا، خسارت زيادي بر كشور وارد ساخت.

كتابخانه ملي
اين كتابخانه كه در سال 1944 به همراه موزه ملي و با همت هايل سلاسي بنيان نهاده شد خدمات امانت و دستيابي را براي عموم مراجعان فراهم مي‌سازد و به منزله كتابخانه عمومي مركزي و گنجينه اطلاعات اتيوپي عمل مي‌كند. بيانيه اعطاي امتيازات واسپاري مواد به آن در ،1975 يك سال پس از انقلاب، مصوب و قانوني شد.
مجموعه ارزشمند چندصد جلدي نسخه‌هاي خطي اتيوپيايي با موضوع مسيحيت ارتدكس، كه برخي به زيبايي تذهيب شده و تاريخ نگارش آنها به سده چهاردهم مي‌رسد، از جمله متون قديمي است كه از زمان آغاز به‌كار صنعت چاپ محلي در سده نوزدهم در مجموعه به چشم مي‌خورد. در دهه 1960، اين كتابخانه شعبه‌هايي در مراكز ايالت‌هايمختلف، به‌ويژه دبرذيت[13] و يرگالم[14]، گشود و مجموعه‌هاي آنها را مجهز كرد. شمار اين مجموعه‌ها به بيش از نود هزار جلد مي‌رسد. تا اوايل 1990، هنوز كتابشناسي ملي كشور، با وجود تلاش‌هاي به عمل آمده، منتشر نشده است و طرح‌هايي نيز براي نگهداري آرشيو ملي در كتابخانه ملي در دست اقدام است.

كتابخانه‌هاي دانشگاهي
منشا اصلي نظام كتابخانه‌اي، دانشگاه آديس‌آباباست. اين نظام در 1961 بر اساس مجموعه دانشكده‌هاي دانشگاه آديس‌آبابا كه يازده سال قبل از آن برپا شده بود، بنا گرديد. كتابخانه دانشگاه داراي شعبه‌هاي متعدد حقوق، پزشكي، مهندسي، علوم، كشاورزي، و بهداشت عمومي است. مجموعه‌هاي آنها به كمك بنياد فورد و كمك‌هاي مالي ايالات متحده به‌گونه‌اي گسترده افزايش يافت. در اوايل دهه 1990، مجموعه‌ها از پانصد هزار جلد فزون‌تر شد كه مواد كتابخانه منحصر به فرد اتيوپيانا در مؤسسه مطالعات اتيوپي را نيز دربر مي‌گيرد. كتابخانه‌اي با مجموعه‌اي جامع و بيش از بيست‌وپنج هزار جلد از كتاب‌هاي مربوط به اتيوپي و شاخ افريقا؛ حدود ده هزار جلد از آنها كه بيشترشان به زبان امهري است در خود كشور چاپ شده است و حدود ده هزار نسخه خطي و طومار هم دارد. كتابخانه، با همكاري مؤسسه مطالعات، >انتشارات اتيوپي<[15] (1965ـ )، سياهه‌اي رده‌اي از كتاب‌ها و مقاله‌هاي ادواري نشر يافته در كشور را منتشر مي‌كند.
كتابخانه دانشگاه اسمره[16] را راهبه‌هاي ايتاليايي بنياد نهادند و، پس از آن كه اين مؤسسه در سال 1967 به جايگاه دانشگاهي رسيد، مجموعه‌هايي به زبان انگليسي به آن افزودند. گرچه رويدادهاي دهه 1970 و 1980 ـ از جمله افزايش شمار ثبت‌نام‌كنندگان كه با رشد كافي مجموعه‌ها همخواني نداشت ـ نظام را به سمتي هدايت كرد كه بر اثر فشار درخواست‌ها و حمايت ناكافي ضعيف شد؛ در عين حال، خدمات كتابخانه‌اي دانشگاهي، تا اوايل دهه 1990، بهترين بخش خدمات كتابخانه‌اي باقي مانده است.

كتابخانه‌هاي عمومي
مسئوليت خدمات كتابخانه‌هاي عمومي، با وجود كمبود اعتبار، برعهده كتابخانه ملي است. تعدادي كتابخانه شهري رشد كرده است كه بيشتر از راه كمك‌هاي محلي اداره مي‌شوند. در سال 1973، خدمات كتابخانه پستي به همت كتابخانه دانشگاهي آغاز گرديد كه، در اصل، هدف آن فراهم ساختن و در اختيار نهادن كتاب‌هاي جلد شميز سرگرم كننده و تفننّي براي دانشجويان ايالت‌ها بود، اما بعدها اين خدمات در اختيار عامه مردم نيز نهاده شد. اين خدمات، پس از انقلاب سال 1974، با همكاري انجمن كتابداران اتيوپي گسترش يافت تا در خدمت دانشجويان و استادان در بسيج ملي توسعه و كار (1974-1976)، كه به سوادآموزي گسترده‌اي مي‌پرداخت، قرار گيرد. كتاب‌هايي نيز در كتابخانه‌هاي آموزشگاهي و عمومي توزيع شد.
به‌طور كلي، نظام كتابخانه‌هاي عمومي نظامي ضعيف و با حداقل پيشرفت است و تعداد اين نوع كتابخانه‌ها چندان زياد نيست، اما بيش از شش هزار تالار مطالعه دارد. كتابخانه‌هايي با يك اتاق تا كتابخانه‌هايي نسبتاً سامان يافته در اين نظام وجود دارد كه آمار دقيقي در اين مورد در دست نيست.

كتابخانه‌هاي آموزشگاهي
امپراتور منليك، به‌گونه‌اي چشمگير، با گشايش نخستين مدرسه در سال 1908، آموزش و پرورش نو را رواج و ارتقا داد. مدرسه تفري مكونن[17] كه در سال 1925 گشايش يافت در تاريخ آموزش و پرورش نقطه عطفي به‌شمار مي‌رود. اين مدرسه نخستين آموزشگاه داراي كتابخانه بود كه هماهنگ با برنامه‌اي مبتني بر نمونه اروپايي برپا شد. در دهه‌هاي 1960 و 1970، وزارت آموزش و پرورش براي بهبود خدمات كتابخانه‌اي دبيرستان‌ها تلاش‌هايي به عمل آورد. دوره‌هايي براي تربيت كتابداران آموزشگاهي برپا شد و، با كمك ايالات متحده، كتاب‌هايي خريداري و توزيع گرديد. تا دهه 1990، كتابخانه‌هاي آموزشگاهي فاقد موجودي كافي و كاركنان مناسب بودند.

كتابخانه‌هاي تخصصي
مهم‌ترين كتابخانه تخصصي اتيوپي، كتابخانه هيأت اقتصادي افريقا (1958)، وابسته به سازمان ملل است. اين كتابخانه داراي مجموعه‌اي غني از مدارك دولتي و كارگزاري‌هاي افريقا، ادواري‌ها، و حدود 60,000 جلد كتاب درباره توسعه افريقاست. كتابخانه‌هاي ديگري نيز در خدمت كارگزاري‌هاي دولتي است. بانك‌هاي ملي و تجارت، مؤسسه مديريت عمومي، و دانشكده‌هاي پليس و نيروي هوايي كتابخانه‌هايي پر سابقه دارند. از جمله كتابخانه‌هايي كه با نظارت ديگر كشورها برپاست مي‌توان از كتابخانه شوراي بريتانيا[18] و مراكز فرهنگي فرانسه، آلمان، ايتاليا، و روسيه نام برد.
پس از انقلاب سال 1974، كتابخانه‌هاي تخصصي جديد و فراواني به‌وجود آمد. سازمان‌هاي مختلفي در دهه 1980 رايانه وارد كردند. اما نظام‌هاي اطلاع‌رساني نوين، تا دهه 1990، به‌طور گسترده‌اي به‌كار گرفته نشده است.
چندين قرن، هزاران صومعه و كليسا در اتيوپي، به‌عنوان گنجينه‌هاي نسخه‌هاي خطي ديني، جهت آموزش و دانش‌ورزي مورد استفاده قرار گرفته است. برآورد مي‌شود كه حدود 50,000 نسخه خطي در اين كليساها وجود داشته باشد. كليساي ارتدوكس اتيوپي و دانشگاه قديس جان (دانشكده ويل)، با اعتبار عطيه ملي خاص علوم انساني، طرحي براي ثبت و ضبط آنها بر روي فيلم، از سال 1973 آغاز كرده‌اند كه به تهيه هزاران ميكروفيلم از نسخه‌هاي خطي منجر شده است. اين مواد در كتابخانه ميكروفيلم‌هاي نسخه‌هاي خطي اتيوپيايي[19]، آديس‌آبابا و كتابخانه نسخه‌هاي خطي راهبان هيل[20]، و دانشكده ويل (تاسيس 1976) نگهداري مي‌شود.

حرفه كتابداري
انجمن كتابداران اتيوپي در سال 1967 بنياد نهاده شد و در سال 1969 رسماً به‌صورت انجمني ثبت‌شده در آمد. اين انجمن به اقدام‌هايي جهت فراهم‌سازي تسهيلات بهتر كتابخانه‌هاي عمومي و تربيت و آموزش كتابداران همت گماشت و در اين زمينه فعالانه عمل كرد. آموزش به ياري كاركنان اندك و منابع محدود در دانشگاه آديس‌آبابا انجام مي‌شود كه به دريافت گواهينامه كتابداري مي‌انجامد.

[1] Amharic

[2] Sabean

[3] Geez

[4] Tigrigna

[5] Tigre

[6] Branna

[7] Membrana

[8] Menelik

[9] Haile Selassie

[10] Abba Tesfatsion

[11] Emkullu

[12] East Africa Central library

[13] Debre Zeit

[14] Yrgalem

[15] Ethiopian publications

[16] University of Asmara library

[17] Teferi Makonnen

[18] British Council Library

[19] Ethiopian Manuscripts Microfilm Library

[20] Hill Monastic Manuscripts Microfilm Library

[21] Adhana Mengste - AB