از آن هنگام شاهد بوده‌ايم كه شورشيان «طوارق» مرداني شبه نظامي كه تا قذافي برسركار بود تحت امر او بودند، با انبوه سلاحهايي كه با خود داشتند، درحال ترك خاك ليبي به سوي زادبوم خود در شمال مالي بودند. طولي هم نكشيد كه همين شبه نظامي‌هاي طوارق بر منطقه محل استقرار خود مسلط شدند و آن را از قلمرو دولت مالي منتزع كردند.‏

شبه نظاميان طوارق در نبردي كه با دولت مالي داشتند صدها دستگاه خودروي وانت سبك در اختيار داشتند، كه سلاح‌هاي سنگين انفرادي بر آن سوار بود. اين سلاح‌ها از انبارهاي تسليحات ليبي غارت شده بود.

شبه‌نظاميان طوارق با اين خودروها و سلاح‌ها بر نيروهاي دولت مالي تفوق داشتند و در مواردي حتي قدرت طوارق بر نيروي نظامي دولت مي‌چربيد. به تازگي هم گزارش‌هايي منتشر شده حاكي از آن كه شورشيان طوارق مقدار زيادي موشك زمين به هوا هم از ليبي به يغما برده‌اند.‏

ناگفته نماند كه تاكنون گزارشي از استفاده از اين سلاح‌ها انتشار نيافته است، اما خبرهايي كه از روابط طوارق با شاخه‌ها و شعبه‌هاي مختلف القاعده در آفريقا و خصوصاً شبكه القاعده در مغرب عربي در دست است، هر ناظري را نگران مي‌كند كه مبادا القاعده از طريق روابطي كه با طوارق دارد، به اين سلاح‌ها دسترسي پيدا كند. گزارش‌هايي از استفاده افراد القاعده از موشك‌هاي زمين به هواي انفرادي منتشر شده كه البته موثق و معتبر نيست.

مقامات الجزايري هم يكي دوبار ادعا كرده‌اند كه مقاديري موشك زمين به هوا را كشف و ضبط كرده‌اند كه از مرز ليبي به خاك كشورشان قاچاق مي‌شد. آنان دريكي از اين موارد، 15 قبضه و در مورد ديگر 28 قبضه از اين موشك‌ها را در نقطه‌اي از بيابان‌هاي جنوبي الجزاير موسوم به «آمنا» كشف و ضبط كرده‌اند. ‏

شورشيان طوارق اين موشك‌ها را ابزار دفاع از خود در برابر حمله‌هاي هوايي قواي دولتي مي‌دانند. وقتي نيروي هوايي موريتاني به نقاط شمال كشور مالي حمله مي‌كند نيز شبه نظاميان القاعده به همين موشك‌ها متوسل مي‌شوند. اما مساله درخور تعمق اين است كه بدانيم حال كه اين موشك‌ها در اختيار گروه‌هايي نظير القاعده قرار دارد، احتمال مي‌رود آنان اين سلاح‌ها را در حمله‌هاي تروريستي به هواپيماهاي مسافربري و پروازهاي غيرنظامي هم به كار گيرند. در اين مقاله به بررسي همين تهديد خواهيم پرداخت و جوانبي ازآن را تا حد ممكن برخواهيم رسيد.‏

كارآيي و ناكارآيي موشك‌ها

‏ اين موشك‌ها در دهه 1960 ميلادي وارد ميدان‌هاي جنگ شد و از آن زمان تاكنون بيش از يك ميليون قبضه از آن در جنگ‌ها به كار رفته و متجاوز از 25 كشورمبادرت به توليد آن كرده اند. ممالك بزرگي مثل ايالات متحده آمريكا، روسيه و چين تا كشورهاي كوچك امثال كره شمالي يا پاكستان در زمره توليدكنندگان موشك‌هاي انفرادي قرار گرفته‌اند. ‏

اين قبيل موشك‌ها چنان كه از نام آن بر مي‌آيد، سبك و منقول است و براي استفاده انفرادي ساخته مي‌شود. موقع استفاده بر روي دوش فرد قرار مي‌گيرد. درازاي لوله پرتاب موشك چيزي كمتر از يك و نيم متر و قطر آن حدود 10 سانتي متر است. محل استفاده از اين موشك‌ها، خطوط مقدم جبهه‌هاست، بنا بر اين طراحي ساده و غير تخصصي و نيز عمر عملياتي نسبتا طولاني دارد. سازوكار هدايت اين موشك‌ها نسبتا غامض است، اما در عوض، هدف‌گيري و كاربرد ساده‌اي دارد.‏

شعاع عمل نخستين نمونه‌هاي آن تا ارتفاع 1300 متر مي‌رسيد، اما نمونه‌هاي تازه تري كه ساخته شده، خود را تا اهدافي كه متجاوز از 3600 متري در حال پرواز باشد، مي‌رساند.

اين برد ممكن است حتي براي هدف گيري هواپيماهاي مسافربري هم نامناسب باشد، اما در مراحل خيزش يا فرود كه دو مرحله خطرناك براي هر نوع هواپيماست يا در مواقعي كه هواپيما‌ها - حتي جنگنده‌ها - در ارتفاع پست پرواز مي‌كنند، اين موشك‌ها بهترين وسيله براي نابود كردن هواپيماها است. ‏

موشك‌هاي انفرادي عموما طوري طراحي و ساخته مي‌شود كه محدوديت كمتري در قياس با بقيه جنگ‌افزارهاي مدرن داشته باشد.

برخي تحقيقات حاكي از آن است كه باتري موشك انفرادي تا حدود 22 سال كار مي‌كند و اين به معناي يكي از درازترين عمرهاي عملياتي براي تمامي انواع سلاح است. موشكي نمي‌توان سراغ گرفت كه چنين كاربرد ساده‌اي داشته باشد، نياز به نگهداري تخصصي نداشته باشد و عمر عملياتي آن به اين اندازه برسد. از طرفي، باتري مورد استفاده اين موشك هم جنس پيشرفته‌اي ندارد كه در دسترس نباشد و در بازار سياه تسليحات هم يافت مي‌شود. مثلا باتري موشكي كه القاعده براي زدن يك هواپيماي مسافربري در عمليات تروريستي سال 2002 «مومباسا» در كشور كنيا به كار گرفت، 28 ساله، اما هنوز كاملا عملياتي بود.

به علاوه، گمان مي‌رود كه اين موشك‌ها، سامانه هدايت و كشف هدف ويژه‌اي دارد كه حتي وقتي هواپيماي در حال پرواز از سازوكار مخصوص رد گم‌كني استفاده مي‌كند، باز هم نمي‌تواند اين موشك‌ها را گمراه كند. ‏

گفته مي‌شود كه بدترين مانع كاربرد موشك‌هاي انفرادي عليه هواپيما، همانا نوع هواپيماي هدف است. به موازات پيشرفت‌هايي كه در صنعت توليد اين موشك‌ها كسب شده، بديهي است كه فناوري گريز

از آن هم مخصوصاً در صنعت هواپيماسازي نظامي، پيشرفت‌هاي شاياني كرده است. بدان معنا كه هواپيماهاي نظامي امروزين، اكثراً به سامانه ردگم‌كني مجهز شده‌اند تا بتوانند دست كم از گزند نمونه‌هاي قديم‌تر اين موشك‌ها در امان بمانند. اما بيشتر شركت‌هاي هواپيمايي غيرنظامي به دليل مسائل و مشكلات مالي، نمي‌توانند ناوگان پرنده‌هاي خود را از سامانه‌هاي ردگم كني موشك‌ها بهره‌مند كنند. اين سامانه‌ها به محض شليك موشك به سوي هواپيما، خلبان را از موضوع آگاه مي‌كنند تا بتواند در مهلت باقي مانده، دست به هر اقدام دفاعي يا گريز، از قبيل مانور يا استفاده از اشعه مادون قرمز بزند تا يا موشك را گمراه، يا دستگاه هدف ياب آن را با اشعه ليزر دچار خطاي ديد كند.

مطابق برآوردي كه كارشناسان آمريكايي كرده اند، اگر قرار برتجهيز تمامي هواپيماهاي مسافربري و نظامي باشد كه دولت ايالات متحده در اختيار دارد، اين كار 40 ميليارد دلار هزينه برمي‌دارد. چنين مخارج گزافي موجب شده كه هنوز ناوگان‌هاي تمامي شركت‌هاي هواپيمايي غيرنظامي دنيا، فاقد سامانه‌هاي دفاع ضد موشكي و بنابراين كاملا در برابر آن آسيب پذير

باشند.‏

*موشك‌هاي انفرادي ضدهواپيما ‏

نخستين نمونه‌هاي اين موشك‌ها را دولت اتحاد جماهير شوروي در سال 1968 وارد كارزار كرد. نخستين موشك‌ها به جبهه‌هاي جنگ در ويتنام شمالي فرستاده شد تا در برابر هواپيماهاي آمريكايي به كار گرفته شود. اما چندي نگذشت كه گروه‌هاي شبه نظامي پي بردند اين موشك‌ها بهترين جنگ‌افزار براي مقاصد تروريستي است كه آنان در سر مي‌پرورند. ‏

نخستين مورد استفاده از موشك انفرادي، عليه يكي از هواپيماهاي شركت هوانوردي ويتنام شمالي به ثبت رسيد. در نتيجه آن حمله تمامي 26 مسافر و خدمه هواپيماي يادشده كشته شدند. مشهورترين حمله موشكي از اين نوع هم در سال 1994 به وقوع پيوست. در آن عمليات، دو قبضه موشك به سمت هواپيماي متعلق به شركت هواپيمايي رواندا شليك شد و در نتيجه، رئيس وقت جمهوري رواندا كه در آن پرواز بود، كشته شد. درپي آن، قتل عام اسفباري در رواندا به وقوع پيوست كه به قيمت جان حدود 800 هزار نفر در خلال يك صد روز پس از ترور رئيس‌جمهوري تمام شد. هويت فرد يا گروهي كه مبادرت به آن حمله كرد تا به امروز معلوم نشده است. ‏

اما موشك‌هاي انفرادي به مرور و در طول سال‌ها، دست كم در 20 كشور مورد استفاده قرار گرفته كه در نتيجه، به بهاي جان بيش از 900 انسان تمام شده است. آخرين موردي كه اين موشك‌ها در حمله‌اي تروريستي به كار گرفته شد، سال 2007 بود كه شاخه« الشباب» گروه القاعده در سومالي طي آن، هواپيمايي باربري متعلق به كشور بلاروس را بر فراز خاك سومالي هدف قرار داد. آن حمله 11 كشته برجا گذاشت. نوع موشكي كه درآن حمله مورد استفاده قرار گرفت، بنا به گزارش‌ها، از موشك‌هاي ساخت روسيه و تاريخ ساخت آن، سال 1995 بود. اين موشك‌ها با محموله‌اي از روسيه به اريتره ارسال، اما به طريقي نامعلوم به دست گروه الشباب افتاده بود. ‏

بايد دانست كه اصابت موشك‌هاي انفرادي، لزوما به معناي نابودي هدف و كشتار سرنشين‌هاي هواپيماي هدف نيست. در مواردي، برخي هواپيماهاي مسافربري توانسته‌اند پس از آن كه هدف اين موشك واقع شده‌اند، بدون سقوط يا تلفات انساني، اقدام به فرود اضطراري كنند.

يكي از اين قبيل موارد در نوامبر 2004 روي داد و طي آن يك فروند ايرباس پُستي كه از فرودگاه بغداد برخاسته بود، از ناحيه بال چپ هدف موشك قرار گرفت. هواپيما به شدت آسيب ديد و يكي از موتورهاي آن مشتعل شد، اما خلبان توانست آن را به فرودگاه بغداد بازگرداند و سالم به زمين بنشيند.‏

---