سومین دیکتاتور جهان عرب هم به دست لیبیایی ها در بیست اکتبر 2011 به زیرکشیده شد. ژنرالی که برغم تعویض یونیفورم نظامی اش با لباس سنتی، همچنان نظامی باقی ماند و در کنار همان اسلحۀ طلایی مورد علاقه اش کشته شد. جنگ خونینی که در حدود 7 ماه بیش از 20 هزار کشته اعم از نظامی و غیرنظامی در لیبی بر جای نهاد، سرانجام با مرگ قذافی، زمامداری از نسل نظامیان و ژنرال های فرسوده خاورمیانه پایان یافت. اما سوال اینجاست که آیا واقعا نزاع در لیبی به پایان رسیده است. آیا انقلابیون اسلحه به دست با گرایشات متفاوت (اعم از اسلامگرا و ملی) که چندین ماه، شعار واحد سرنگونی قذافی را سر می دادند، حاضر به ترک اسلحۀ خود و اجماع در زیر پرچمی خواهند بود که در صندوق رأی سرنوشت مردم را تعیین می کند؟هر چند باید به آیندۀ لیبی امیدوار بود و خوشبین، اما واقعیت آنست که برغم خیزش های مردمی دمکراسی خواهی در خاورمیانه اقتدارگرایی، فرهنگ استبداد و نظامی گری به فرهنگ غالب در این منطقه تبدیل شده و زمینه های ایجاد جامعۀ مدنی در این جوامع رو به ضعف نهاده است. به علاوه اگر سهم خواهی اروپایی ها از پیروزی بدست آمده را نیز به مشکلات لیبی بیفزاییم، شاید اوضاع در این کشور پیچیده تر شود. هرچند گذار به دمکراسی برای لیبیایی ها یک شبه حاصل نخواهد شد، اما امید می رود که در جامعۀ قبیله ای لیبی، اختلافات در میان تصمیم گیران در پایین ترین میزان قرار داشته باشد. لیبی بعد از مرگ قذافی را با عباس لقمانی، کارشناس آفریقا مورد بررسی قرار داده ایم که در ذیل آن را می خوانید.

مرگ قذافی به معنای پایان جنگ لیبی است؟
مرگ قذافی سرآغاز دورانی است که هنوز قابل پیش بینی نیست. به این دلیل که تمام طیف هایی که در یک موضوع (از پا درآوردن قذافی) با یکدیگر هم عقیده بودند، حال بعد از سقوط قذافی و معدوم شدن وی، مشکلات و مسائل میان آنها تشدید می شود. در تمام مدتی که مخالفین علیه قذافی مبارزه می کردند، اختلاف نظرها و مشکلات موجود میان آنها هنوز عیان نشده بود، چون همه برای یک هدف مشترک می جنگیدند. اما واقعیت آنست طیفی که هم اکنون در طرابلس قدرت را در دست دارد، از گرایشات مختلفی اعم از گروههای ملی گرا، اسلامی و حتی (طبق برخی از ادعاها) گروههایی که به القاعده وابستگی دارند، تشکیل شده است. لذا باید منتظر گذر زمان بود و دید که آیا لیبی می تواند پروسه ای دمکراتیک را طی کند یا خیر.
وضعیت حضور ناتو در لیبی چه خواهد شد؟
بعد از کشته شدن قذافی، ناتو اعلام کرد که عملیاتش در لیبی به پایان رسیده است. به نظر می رسد با توجه به اینکه فعالیت ناتو و برخی از کشورهای اروپایی در قالب عملیات های هوایی بود، این فعالیت تمام شده باشد. ولی از طرف دیگر نیروهای غربی که در سرنگونی قذافی شرکت داشته اند، منتظر دریافت دستمزد خود هستند و این دستمزد می تواند شراکت در منابع غنی لیبی باشد. این موضوع مسلما در دستور کار ناتو قرار خواهد داشت. اگر از این دید به موضوع بنگریم، بدون تردید اروپا تمایل دارد که در لیبی بماند ولی نه از طریق نظامی بلکه سیاسی.

در همۀ 42 سالی که قذافی بر لیبی حکومت راند، هیچ نهاد، سازمان و حزب دمکراتیکی در این کشور شکل نگرفت. با این اوصاف چنین جامعه ای که شناختی نسبت به شاخصه ها ومولفه های دمکراسی ندارد، می تواند به آرامی به دمکراسی گذار کند؟
با توجه به جمعیت کم و درآمد بالای لیبی این پتانسیل در این کشور وجود دارد. لیبی در حدود 5 میلیون نفر جمعیت و ظرفیت صادرات روزانه 1600 هزار بشکه نفت را دارد. از لحاظ اقتصادی این موضوع عملی است. ولی همانطورکه اشاره کردم، گروههایی که هم اکنون قدرت را در دست دارند، ممکن است در آینده ای نزدیک برای توافق بر سر حکومت دچار مشکلاتی شوند. به اضافه اینکه تاکنون انتخاباتی در لیبی برگزار نشده است و اگر در آینده این کشور شاهد اولین انتخابات بعد از 42 سال باشد، باید دید گروههایی که هم اکنون از دمکراسی دم می زنند، حاضرند که رأی اکثریت را بپذیرند. در حال حاضر روند رو به مثبتی است ولی باید صبر کرد.
غالبا بعد از سقوط دیکتاتورها، هیجانات موجود در جامعه مانع از آن می شود که اختلافات سیاسی بروز کند. لذا باید صبر کرد تا هیجانات لیبیایی ها فروکش کند.

شورای انتقالی در آغاز تشکیل با مشکلاتی از جمله عدم به رسمیت شناخته شدن از سوی اتحادیه آفریقا روبرو بود. چه مشکلاتی در انتظار این شورای نوپاست؟
داستان لیبی با اتحادیه آفریقا داستان به خصوصی است. قذافی در تمام این مدت به شدت به اتحادیه آفریقا کمک می کرد و بسیاری از کشورهای اتحادیۀ آفریقا تا حد زیادی به قذافی وابسته بودند. لذا طبیعی بود که در آغاز امر و با ابهام و پیچیدگی در وضعیت لیبی، کشورهای این اتحادیه از به رسمیت شناختن این شورا امتناع کنند. ولی جامعه جهانی در حال به رسمیت شناختن شورای انتقالی است. لذا لیبی در این راه چالش عمده ای نخواهد داشت. بلکه مشکل لیبی، کشورهای غربی به خصوص فرانسه و ایتالیا هستند که در آینده سهم خود را از لیبی طلب خواهند کرد. طی یک سال گذشته قذافی با مهمترین رهبران اروپا از جمله سارکوزی و برلوسکنی دیدار کرد و رهبران اروپایی همه امکاناتی که قذافی نیاز داشت در اختیار او قرار دادند، حال ورق برگشته و اروپا با کمک مخالفین و در اختیار گذاردن امکانات در سرنگونی قذافی شریک است. این احتمال وجود دارد که در آینده ی نزدیک رهبران اروپایی سهم خود را از سقوط قذافی طلب کنند. به اعتقاد من چالش عمده برای لیبی در برقراری ارتباط با کشورهایی است که در سقوط قذافی سهم داشته اند.


به نقش اروپا اشاره کردید. اروپا چه اقدام مثبتی را می تواند برای گذار لیبی به دمکراسی صورت دهد؟
اروپا را نمی توان در مواجه با لیبی واحدی منسجم در نظر گرفت. باید این واحد را به فرانسه و ایتالیا از یک طرف و آلمان و سایر کشورهایی که موضعی نزدیک به آلمان در جنگ لیبی داشتند را در طیف دیگری تقسیم کرد. آلمان حاضر نشد به شورای انتقالی کمک نظامی کند ولی فرانسه، انگلستان و ایتالیا از لحاظ نظامی به شورای انتقالی کمک رساندند. اما هم اکنون کشورهایی همچون آلمان نیز در تلاش برای سهم خواهی از جنگ لیبی هستند. سفر غیرمنتظره وزیر اقتصاد آلمان طی هفتۀ گذشته به لیبی به خوبی گواه بر این واقعیت است. وی اعلام کرد که آلمان حاضر است در پروسه بازسازی لیبی مشارکت داشته باشد. تمام دولتها عمیقا چشم به آینده لیبی و بهره برداری از منابع لیبی دوخته اند.


آینده لیبی بعد از مرگ قذافی را چگونه پیش بینی می کنید؟
در صورتی که نیروهای شورای انتقالی بتوانند در پروسه ای دمکراتیک حکومت را در دست گیرند، آیندۀ خوبی در انتظار لیبیایی ها خواهد بود. به خصوص اینکه این کشور در مقایسه با سایر همسایگان خود از پتانسیل و ظرفیت های اقتصادی بالایی برخوردار است. آینده لیبی امروز در دست نیروهای حاضر در شورای انتقالی و نحوۀ عملکرد آنها در گذار به دمکراسی است. این امیدواری وجود دارد که بروز اختلاف میان گروههای سیاسی در کمترین سطح و میزان خود قرار داشته باشد. البته این مشکلات برای همه کشورهایی که از دیکتاتور رهایی می یابند طبیعی است و قابل حل

---