تاریخچه حمام های ایرانی در قاره آفریقا
به ضمیمه تحقیقي بر حضور معاصر ایرانیان در تانزانیا و زنگبار
بررسی های میدانی انجام شده درکشورهای آفریقایی بخصوص کشورها و جزایرشرق آفریقا نشان می دهد که ایرانیان در قرن نوزده میلادی اقدام به برپایی بیش از 8 حمام با معماری ایرانی نموده اند که بخش عمده ای از این آثار درجزیره تاریخی زنگبار در جمهوری متحده تانزانیا قرار دارد.
از میان این بناهای تاریخی حمام موسوم به "حمامنی"( بمعنای محل حمام در زبان سواحیلی ) که درمرکز اصلی شهر سنگی زنگبار قرار دارد ودر سال 1979 میلادی توسط وزارت فرهنگ دولت انقلابی زنگبار به عنوان آثار تاریخی ؛ثبت ،بازسازی در معرض دید گردشگران خارجی قرار گرفته است.
این بنای تاریخی در حدود سال 1920 میلادی توسط معماریا تاجری ایرانی بنام حاج غلامحسین شده است و توسط سلطان برغاش حاکم وقت زنگباربا کارکرد عمومی و هزینه در اختیارمردم زنگبار قرار داده شده است و بمرور زمان شامل قانون وقف در این کشورگردید.
ازنکات قابل توجه همجواری بنای حمامنی با مسجد مرکزی شیعیان موسوم به مسجد" ثقه الاسلام" می باشد که نشان می دهد برپایی این مسجد در کنار مسجد از توجه ایرانیان و شبعیان به پاکی و طهارت حکایت دارد و مبلغین و روحانیون ایرانی تبار که بعنوان مرجع شیعیان اثنی عشری درحدود 150 سال در این منطقه زندگی کرده اند؛ تبلیغ اسلام راستین را با شعار نظافت و پاکی برای دعوت مردم محلی مد نظر قرارداشتند.
درمصاحبه با ساکنان زنگبارِ برخی از شیعیان اثنی عشری آنان عنوان داشتند که ایرانیان و مبلغین روحانی ایرانی تبار از ۳۵۰ سال پیش به کشور زنگبار رفت و آمد داشته اند و همین نفوذ معنوی باعث گردیده تا سلطان زنگبار و نماینده استعمار بریتانیا در شرق آفریقا دو روز ۲۱ رمضان ضربت خوردن علی (ع) و روز عاشورا را دراین کشورسنی مذهب را تعطیل رسمی اعلام نمایند.
بررسی اولیه نشان می دهد که حاجی غلامحسین از تجار با سابقه ایرانی بوده است که با توجه به حضور برخی از نظامیان و شاهزادگان ایرانی در جزیره زنگبار با سفر به زنگبار و آوردن معماران ایرانی نقش بسزایی در برپایی حمام های ایرانی داشته است و نام وی نیز بر روی کتیبه موجود در سر درب این حمام ثبت شده است.
ساختار این حمام های ساخته شده بصورت مشابه و یکسان بوده است و از برخی از این حمام ها بصورت خصوصی برای خاندان سلطنتی عمان که زنگبار را پایتخت سلطنت خود انتخاب کرده بودند؛استفاده می شده ویکی از این حمام ها در منطقه حکومتی موسوم به "فروزانی" درمجاورت کاخ سلطان زنگبار و مقر کنونی حزب حاکم این کشور قرار دارد.
مطالعات انجام شده نشان می دهد که فرهنگ استفاده از حمام با توجه به حضور ایرانیان در میان مردم زنگباررونق پیدا کرده است و در حافظه شفاهی مردم و سالمندان زنگباری ازاین حمام ها برای استحمام درمناسبتهای مهم همچون عید نوروز ،جشن های عروسی و مسابقات ورزشی استفاده می شده است و حتی در ساعاتی خاص به بانوان اختصاص داشته است.
بنا بر اسناد موجود حمام سلطنتی فروزانی به شاهزاده ایرانی شهرزاده دختربزرگ شاه ایران محمد شاه قاجار تعلق داشته است ،که در حدود 170 سال پیش به عقد سلطان زنگبار؛ سعید بن سلطان درآمده بود و برای چندین سال دراین جزیره اقامت داشته است.
دیگر حمام ایرانی در حومه جزیره زنگبار در منطقه "کیدچی" قرار دارد که به حمام کیدچی مشهور می باشد و این حمام دارای معماری ایرانی و منقش به اشعار حک شده به زبان فارسی و اشعار سعدی می باشد که آیه مبارکه "نصرمن الله و فتح قریب " در این مکان با رسم الخط فارسی منقش شده است.
با توجه به حضورتاریخی ایرانیان و شیعان درجزایر شرق آفریقا متاسفانه با حضور استعمار انگلیس و دیگر کشورهای استعمارگر غربی درتاریخ سیاسی زنگبار و تحت الحمایه قرار داشتن این کشور تا 1964 میلادی واز طرف دیگر حضور اعراب ؛دست پنهانی برای تخریب و محو آثار تمدن ایرانیان و شیعیان درمناطق مختلف جزایر شرق آفریقا بچشم می خورد که با این وجود هنوز مساجد ،قبرستان ها ؛ حسینیه های متعلق یه شیعیان درسرتاسر این کشورها بچشم می خورد و تاریخ هزار ساله کشورمان را بدون متولی به رخ گرداشگران و محققان می کشاند.
تحقیقات میدانی اینجانب درجزیره زنگبار درسال 2008 میلادی نشان داد که بخشی مهمی ازاماکن و بناهای متعلق به شیعیان و ایرانیان درسالهای 60 میلادی به بهانه عقاید کمونیستی حکام وقت زنگبار و روحیه انقلاب نمایانه تخریب شده است که قبور مبلغین ایرانی از جمله آیت الله مروج و خاندانش تخریب وبا خاک یکسان شده است و مدارس دینی و حسینیه های شیعی مورد مصادره و چپاول دولتمردان وقت قرار گرفته است .
در تاریخ شفاهی مردم و سالمندان زنگباری از سرداری ایرانی بنام خان یا کلبعلی خان نام برده می شود که در ثبیت مذهب تشیع در زنگبارامروزی سهم بسزایی داشته است و وی که ازسپاهیان ایران بوده است بعد ازحضور در ارتش عمان با خاندان سلطان وقت عمان به زنگبارنقل پایتخت می کند و بعنوان سپ سالارسلاطین عمانی به خدمت مشغول می شود و درکسترش اسلام مبارزه با اجانب شجاعتهایی را از خود به جای گذارده است وبا برخورداری از اقتدارمعنوی و حکومتی در مسجد ثقه السلام زنگبار و منابر برخی مساجد گفتن "اشهد ان علیا ولی الله " را مجازو مرسوم می کند و با حفر چندین چاه آبیاری درکشاورزی و رونق اقتصادی بومیان آفریقایی و زنج تبارهمت گذاشت است و به پاس خدمات ارزنده وی محله موسوم به "عجمو"(فارس) درزنگبار کما کان وجود دارد و مردم به نیکی از وی یاد می کنند.
ازنقاط شوم برجای مانده درحافظه تاریخی معاصر مردم زنگبارنقشه ازدواج اجباری دختران خانوادهای ایرانی بخصوص خاندان وابسته مرعشی شوشتری با دولتمردان و اعضاء کابینه انقلابی وقت زنگبار در سالهای 1964 و1965 میلادی بوده است که باعث گردید تا ایرانیان و مبلغین مهاجراز این کشوربه دیگر مناطق و دوبی مهاجرت و حتی فرار نمایند و جالب اینکه دست ناپاک اجانب بر ناموس ایرانیان مسلط نشدند و ایرانیان با فراهم کردن زمینه فرار مخفیانه تعدادی از زنان و دختران ایرانی از جزیره زنگبار،غیرت دینی خود را نشان دادند و تعدادی از مردان آنها به زندان افکنده شدند.
بررسی های امروزی نشان می دهد سیاستهای ضد دینی "ژولیوس نایرره "پدرمسیحیت نوین و بنیانگذاراستقلال تانزانیا که در دوران حیات سیاسی خود بازیچه دو ابرقدرت شرق و غرب بوده است در اخراج ایرانیان و مهاجرت شیعیان نقش مهمی داشته است که با مرگ وی و روی کار آمدن علی حسن موینی رییس جمهور تانزانیا و زنگبار این محدویتها مورد تجدید نظر قرار گرفت.
با وجود محدودیتهای مذهبی و مصادره اموال و اماکن ایرانیان و شیعیان در زنگبار که درسالهای حکومت پهلوی و دهه پنجاه شمسی صورت گرفته است ؛متاسفانه رژیم طاغوت دراحیای حقوق ایرانیان و مسلمانان هیچ واکنشی از خود نشان نداد و همین باعث شد تا اتباع ایرانی با پذیرفتن تابعیت بومی و انصراف ازهویت ایرانی در این کشورنوعی "اقامت اجباری" نمایند و با پیروزی انقلاب اسلامی مجددا روابط دو کشور وارد مرحله نوین و سازنده ای گردید که هم اکنون دهها خانواده ایرانی در تانزانیا و زنگبارزندگی می نمایند و جمهوری اسلامی طرح های مختلف سازندگی و آموزشی را درسی سال اخیردراین کشوراجرا کرده است.
امروزنیز در فرهنگ سواحیلی زبانان که گستره جمعیتی اصلی را درکشورهای شرق و جنوب آفریقا تشکیل می دهد دهها کلمه و اصطلاح فارسی در زبان محاوره ای و عامیانه مردم بومی همچون " وزیر ؛ دیوان ؛ چلو؛رنگ و غیره وجود دارد که نشان از تاثیرگذاری فرهنگی بر این مناطق آفریقایی می باشد.
نويسنده و محقق :ياسر كنعاني
