رواندا كشوري جمهوري در افريقاست
كه از شمال به اوگاندا، از مشرق به تانزانيا، از جنوب به بروندي، و از مغرب به زئير
محدود است. جمعيت آن (طبق آمار سال 2000)، 7700000 نفر و مساحت آن 26338 كيلومتر
مربع است. زبان رسمي آن كنيارواندا و فرانسوي است.
تاريخچه
مدت‌ها پيش از آنكه اروپاييان نوشتن را بياموزند، مردم رواندا ابزارهاي گوناگوني
براي ارسال پيام‌هاي خود ابداع كرده بودند. رواندايي‌هاي باستان داراي سنّت‌هاي
شفاهي گوناگوني بودند كه سنّت‌هاي عمومي، ضرب‌المثل‌ها و چيستان‌ها، شجره‌نگاري،
شعر روستايي، ترانه‌ها، و موسيقي جنگي را دربر مي‌گرفت. بيشتر اين سنّت‌هاي شفاهي
پس از ورود هيأت‌هاي اعزامي مسيحي به رواندا و ايجاد مدرسه براي مردم بومي، به‌صورت
مكتوب در آمد. كار آنها توسط سازمان‌هاي استعماري آلمان و سپس بلژيك تا 1916 ادامه
يافت.
مركز مدارك و اسناد اسقفي كابگايي[2] يكي از كهن‌ترين كتابخانه‌ها در روانداست كه
قدمت آن به سال 1900 مي‌رسد. گروه مدارس بوتار[3] (تأسيس 1929) تلاش كرد تا
كتابخانه‌اي با مجموعه‌اي شامل مدارك عمومي و فني ايجاد كند. تأسيس كتابخانه مؤسسه
علوم كشاورزي رواندا[4] به سال 1932 بازمي‌گردد. در 1936 كليساي كاتوليك
نياكي‌باندا كه از كابگايي منتقل شده بود كتابخانه‌اش را افتتاح كرد. فرمانداري كل
كنگوي بلژيك، كه رواندا وابسته به آن بود، در 1931 به ايجاد كتابخانه‌اي در مستعمره
خود اقدام كرد. كتابخانه‌اي براي اروپاييان در فاصله سال‌هاي 1932 و 1941 در كيگالي
به‌وجود آمد. از 1947 تا 1952 كتابخانه‌اي عمومي براي مردم بومي هر 10 بخش رواندا
گشايش يافت. مهم‌ترين كتابخانه كيگالي در سال 1960 حدود 2623 جلد كتاب داشت. در
بيشتر اين كتابخانه‌ها، حداقل نيمي از كاركنان اداره‌كننده آنها بايد از مردم
رواندا مي‌بودند.
از 1959 تا 1962 كار كتابخانه‌هاي بخش‌ها، به‌سبب وقوع انقلاب رواندا، متوقف شد. پس
از آنكه كشور در 1961 جمهوري شد و استقلال خود را در 1962 به‌دست آورد، كتابخانه‌ها
توسط مؤسسات خصوصي و نيمه‌خصوصي پديد آمدند. مؤسسه كاريتاس رواندا در پيشرفت فرهنگ
ملي با اهداي كتاب به باشگاه‌هاي جديدالتأسيس مطالعه، زندان‌هاي خاص، و ساير مؤسسات
نقش بسيار مهمي ايفا كرد. وزارت آموزش و كتابداري ويژه مدارك آموزشي[5] ، به‌كمك
يونسكو، در 1963 در كيگالي گشايش يافت. كتابخانه دانشگاه
ملي رواندا در 1964، مؤسسه آموزشي ملي در 1966، و آرشيو ملي در 1978 به‌وجود آمدند.
قانون برقراري حق مؤلف نيز در 1984 به‌تصويب رسيد. كتابخانه ملي در 1989 ايجاد شد و
زير نظر وزارت آموزش عالي و علوم و تحقيقات قرار گرفت. آرشيو ملي نيز در 1991 به
همين وزارتخانه منتقل گرديد.
البرت لوسك[6] نخستين مدير كتابخانه دانشگاه ملي (1964-1969) و نيز سرپرست مركز
كتابشناسي رواندا (1970-1972) بود. پائولا ترورا لوسك[7] در كتابخانه ملي كار
مي‌كرد كه بعدها به سرپرستي آن منصوب شد (1969-1972). اين دو كتابدار كانادايي
نخستين كتابداران حرفه‌اي بودند كه كتابخانه‌اي با نظام صحيح را در رواندا اداره
مي‌كردند.
كتابخانه و آرشيو ملي
كتابخانه ملي، واقع در كيگالي، مدارك موجود در رواندا و آنچه را در رواندا منتشر
مي‌شود گردآوري و نگهداري مي‌كند. اين كتابخانه منابع مرجع و نوشته‌ها و آثار عمومي
با تأكيد بر آثار افريقايي تهيه‌شده توسط همسايگان رواندا را نيز گرد مي‌آورد.
كتابخانه ملي وظيفه امانت بين كتابخانه‌اي و ايجاد مراكز عمومي مطالعه و تشويق به
مطالعه را برعهده دارد. كتابخانه ملي داراي بخش‌هاي فراهم‌آوري، تك‌نگاشت‌ها،
نشريات ادواري، و انتشارات دولتي است و در سال 1990 داراي 6000 فقره مدرك بوده است.
خدمات اطلاع‌رساني آرشيو ملي، شامل مخزن آرشيو مركزي و بخش معرفي اسناد است و، در
مخزن، آرشيوهاي عمومي از دوره پيش از استقلال نگهداري مي‌شود. تعدادي آرشيو خصوصي
نيز وجود دارد كه بيشتر آنها متعلق به مجامع مذهبي است و به‌نظر مي‌رسد كه از آنها
به‌خوبي محافظت مي‌گردد؛ به‌طور مثال، آرشيو كليساي كابگايي بيشتر مربوط به تاريخ
كليساي كاتوليك در روانداست.
كتابخانه‌هاي دانشگاهي
كتابخانه‌هاي دانشگاه ملي رواندا مهم‌ترين كتابخانه‌هاي دانشگاهي اين كشور محسوب
مي‌شوند. پس از آنكه كتابخانه دانشگاه ملي رواندا با كتابخانه مؤسسه ملي آموزش در
1981 ادغام شد، دو پرديس دانشگاه كتابخانه ويژه خود را داشتند. كتابخانه پرديس اصلي
در بوتار در سال 1974، حدود 60000 جلد كتاب داشت و اين تعداد در سال 1990، به بيش
از 130000جلد كتاب و 440 عنوان نشريه ادواري رسيد. كتابخانه اين پرديس شامل
كتابخانه مركزي، كتابخانه پزشكي، مركز اسناد و مدارك، مركز كتابشناسي رواندا واقع
در بوتار، و كتابخانه حقوق واقع در كيگالي است.
كتابخانه دانشگاهي روهنگري[8] به استادان و دانشجويان دانشكده هنر و دانشكده علوم
تربيتي ارائه خدمت مي‌كند. اين كتابخانه در سال 1989 داراي نزديك به 65000 جلد كتاب
و 70 عنوان نشريه بود. كتابخانه دانشگاه در مجتمع بوتار واقع است و داراي ساختماني
جديد است و كتابخانه پرديس روهنگري در ساختمان نسبتاً مناسبي جاي گرفته است.
كتابخانه‌هاي عمومي
پس از آنكه رواندا در 1962 استقلال يافت، كتابخانه‌هايي كه به مردم ارائه خدمت
مي‌كردند توسط سفارتخانه‌ها، مؤسسه‌هاي مذهبي، انجمن‌هاي شهري و روستايي، و
شعبه‌هاي كتابخانه دانشگاهي به‌وجود آمد. مهم‌ترين اين كتابخانه‌ها، كتابخانه مركز
مبادلات فرهنگي فرانسه ـ رواندا بود كه در سال 1967 در كيگالي گشايش يافت. در سال
1989 پرديس كتابخانه بيش از 24000 جلد كتاب داشت و نشرياتي به زبان فرانسوي و
كنيارواندا و همچنين مجموعه مناسبي از فيلم و اسلايد فراهم كرده بود. اين كتابخانه،
شعبه‌هايي در روهنگري و بوتار مستقر كرد. به‌طور كلي، كتابخانه‌هاي عمومي داراي چند
كارمند آموزش‌ديده هستند و بيشتر مدارك آنها به زبان فرانسوي و تعداد اندكي نيز به
زبان انگليسي است.
كتابخانه‌هاي ديگر عبارتند از: كتابخانه مركز فرهنگي امريكا در كيگالي (تأسيس
1965)؛ كتابخانه باشگاه رافيكي توسط پدران روحاني دومينيكن در نيامي‌رامبو (تأسيس
1975)؛ كتابخانه بنياد اجتماعي رواندا؛ كتابخانه مركز فرهنگي اسلام در كيگالي؛ شعبه
كتابخانه دانشگاه ملي در بوتار (تأسيس 1988) با 16000 جلد كتاب؛ و شعبه ديگر آن در
روهنگري با 5500 جلد كتاب.
كتابخانه‌هاي آموزشگاهي
دبيرستان‌هاي رواندا عموماً داراي كتابخانه كوچكي هستند و بيشتر منابع موجود در
آنها از طريق اهدا دريافت مي‌شود. يكي از بهترين كتابخانه‌هاي آموزشگاهي كشور
كتابخانه گروه آموزشگاه‌ها در بوتار است. اين كتابخانه در سال 1990 بالغ بر 28000
جلد كتاب و 65 عنوان نشريه ادواري داشت. دبيرستان‌ها از خدمات كتابخانه‌هاي سيّار و
فيلم‌هاي آموزشي كه شعبه كتابخانه دانشگاه ملي در بوتار در اختيار آنها قرار مي‌دهد
استفاده مي‌كنند. در سال 1987 كتابخانه سيّار 14000جلد كتاب داشت و قادر بود كه فقط
نياز چهل آموزشگاه را برآورده سازد. در اوايل دهه 1990، تعدادي از مدارس ابتدايي
نيز داراي كتابخانه بودند.
كتابخانه‌هاي تخصصي
كتابخانه مؤسسه تحقيقات علمي و فن‌آوري[9] واقع در بوتار داراي تعدادي آثار ارزشمند
در زمينه علوم طبيعي است. موسسه كشاورزي رواندا در روبونا(بوتار) به فراهم‌آوري
مجموعه‌اي در زمينه كشاورزي، پرورش گياهان، و گياه‌شناسي مي‌پردازد و مركز تعاوني
تحقيق و توسعه[10] نيز كتابخانه‌اي در زمينه چگونگي اجراي تعاون در كيگالي ايجاد
كرده است.
شوراي ملي توسعه (پارلمان) و بيشتر وزارتخانه‌ها و مؤسسات عمومي داراي كتابخانه و
مراكز اسناد و مدارك در اندازه‌هاي مختلف هستند، كه كتابخانه‌هاي وزارت آموزش و
پرورش ابتدايي و دبيرستان (با 10500 جلد كتاب در سال 1988)؛ وزارت برنامه؛ وزارت
خدمات عمومي، انرژي، و آب؛ وزارت كشاورزي و ترويج و جنگل‌ها؛ وزارت صنايع و مشاغل؛
اداره اطلاعات رواندا؛ و بانك ملي رواندا از آن جمله‌اند.
كتابخانه‌هاي فراوان ديگري نيز وجود دارد كه متعلق به مجامع مذهبي و كليساها هستند.
مشهورترين آنها عبارتند از: كتابخانه كليساي كيگالي؛ كتابخانه صومعه‌اي در گي‌هيندا
موياگا[11] ؛ و مجموعه كتابخانه پدران روحاني دومينيكن در كيگالي كه مجموعه آن در
سال 1983 بالغ بر 30000 جلد كتاب و 60 عنوان نشريه ادواري بود. مجموعه اين كتابخانه
بيشتر در زمينه الهيات، فلسفه، و آموزش ادبيات است.
حرفه كتابداري
كتابداران حرفه‌اي رواندا بيشتر در كشورهايي مانند سنگال، روسيه، فرانسه، يا كانادا
آموزش مي‌بينند، ولي تعداد آنها هنوز هم ناكافي است؛ هرچند كه از خدمات برخي
كتابداران حرفه‌اي خارجي نيز استفاده مي‌شود. در سال 1980، دولت از برنامه‌هاي
آموزشي شش تا نه ماهه براي كساني كه مي‌خواهند مسئوليت كتابخانه‌ها، آرشيوها، و
مراكز اسناد و مدارك را برعهده بگيرند حمايت كرد. آموزش حرفه‌اي در اين كشور محدود
است و كتابداران براي گذراندن دوره‌هاي آموزش كوتاه‌مدت، معمولا، به خارج از كشور
اعزام مي‌شوند.
منبع: دايرة المعارف كتابداري و
اطلاع‌رساني
[1]. Rawanda
[2]. Documentation Center of the Kabgayi Bishopric
[3]. Butare
[4]. Library of the Rwanda Institute of AgronomicSiences (ISAR)
[5]. Ministry of Education Library for PedagogicDocumentation
[6]. Albert Lévesque
[7]. Paulette Trudeau Lévesque
[8]. Ruhengeri
[9]. Institute of Scientific Research and Technology (IRST)
[10]. Cooperative Research and Formation Center (IWACV)
[11]. Gihindamuyaga