جمهوري خلق كنگو (نبايد آن را با
زئير كه قبلا كنگوي بلژيك بود اشتباه كرد) تا سال 1960 مستعمره فرانسه بود و بخشي
از ناحيه استوايي فرانسه در افريقا محسوب مي‌شد. اين كشور از شمال با جمهوري
افريقاي مركزي، از شرق و جنوب با زئير، از جنوب غربي با آنگولا، از غرب با گابون و
اقيانوس اطلس، و از شمال غربي با كامرون هم مرز است. جمعيت آن (طبق آمار سال
2005) 3,039,126 نفر و مساحت آن
342,000 كيلومتر مربع است. زبان رسمي اين كشور فرانسوي است، اما گويش‌هاي
بانتو نيز رايج است. زبان‌هاي ملي آن، لينگالا و كيكونگوست كه داراي ادبيات مكتوب
نيستند.
تاريخچه
قبل از استقلال، كتابخانه دولت فرانسه در افريقاي استوايي (اف.اي.اِي.)[1] حدود
2500 جلد كتاب؛ كتابخانه مؤسسه مطالعات افريقاي مركزي با 8000 جلد كتاب و حدود 250
عنوان نشريه ادواري؛ و كتابخانه مؤسسه مطالعات كنگو حدود 3040 جلد كتاب در اختيار
داشتند. مجموعه‌هاي اين كتابخانه‌ها عمومآ در زمينه قوم‌شناسي، تاريخ، جغرافيا،
اقتصاد منطقه استوايي افريقا، گياه‌شناسي، حشره‌شناسي، خاك‌شناسي، و جامعه‌شناسي
بود.
هيئت امناي كتابخانه‌ها، آرشيوها، و مراكز مدارك وظيفه مديريت و هماهنگي و نظارت بر
كتابخانه‌ها، آرشيو، و خدمات اطلاع‌رساني در كنگو را برعهده دارد.
اين هيئت كه طي مصوبه‌اي در 1971 تأسيس شد، برنامه‌ريزي، سازماندهي، و توسعه تمامي
سازمان‌هاي مرتبط با اسناد و مدارك در كشور را برعهده دارد و طبق قانون ملزم است
كليه فعاليت‌هاي خود را به وزارت فرهنگ و هنر گزارش كند. همچنين تدوين استاندارد
ملي مناسب براي تضمين كارآيي اين سازمان‌ها نيز از وظايف ديگر آن است. به‌هرحال
برخلاف روح حاكم بر مصوبه، در حال حاضر هيئت تنها بر كتابخانه ملي خلق، مركز اسناد
ملي، و آرشيو ملي كه هسته اين مركز را تشكيل مي‌دهد، نظارت دارد. هيئت از اواسط دهه
1980 ديگر نظارتي بر واحدهاي مرتبط با اسناد و مدارك اعم از كتابخانه‌هاي عمومي،
دانشگاهي، يا ديگر كتابخانه‌هاي خاص ندارد. به‌علاوه بودجه آن به نحو اسفباري
ناكافي است.
مركز خدمات كتابخانه ملي
كتابخانه ملي خلق كه در 1971 تأسيس شد، كتابخانه ملي به مفهوم متعارف نيست، بلكه
كتابخانه‌اي تحقيقاتي و واسپاري است، ولي به‌علت داشتن عنوان كتابخانه خلق، مكان
اصلي مطالعه عامه مردم نيز هست. اين كتابخانه از نوعي قانون واسپاري بهره مي‌برد كه
موضوع آن كتابفروشي‌هاي واردكننده كتاب هستند (در اين كشور ناشر وجود ندارد).
مجموعه اين كتابخانه (حدود 15,000 جلد) عمدتآ شامل كتاب‌هاي رمان،كتاب‌هاي جلد
نازك، و تعدادي آثار تحقيقي و عامه‌پسند است. كتابخانه همچنين 53 عنوان نشريه
ادواري به اضافه تعدادي فيلم و پوستر و مانند آن دارد. زمينه‌هاي موضوعي اين
كتابخانه، ادبيات، علوم انساني، علوم اجتماعي، و علوم است.
مركز مدارك ملي در 1971 تأسيس شد، اما فعاليت خود را از 1978 شروع كرد. اين مركز
سياست ملي سندپردازي را تدوين و اجرا مي‌كند. مركز مدارك ملي در زمينه تحقيق،
گردآوري، پردازش، و استفاده از تمام اطلاعات مربوط به كنگو، هماهنگي تمام
فعاليت‌هاي سندپردازي در كشور، سازماندهي مراكز مدارك و نيز همكاري بين‌المللي از
طريق مبادله را برعهده دارد. اين مركز از مقالاتي كه نقد و بررسي مي‌كند نمايه‌اي
تحليلي منتشر مي‌كند.
آرشيو ملي در 1971 تأسيس شد و وظيفه حفاظت و نگهداري تمام اسناد دولتي در ادارات
مركزي، سازمان‌هاي منطقه‌اي، و شركت‌هاي دولتي را برعهده دارد و نيز بر اساس قانون،
بر آرشيوهاي شهرداري‌ها و دفاتر ثبت اسناد و ديگر آرشيوهاي شخصي نظارت مي‌كند.
آرشيو ملي در ،1974 بخشي از آرشيو دولت فرانسه در افريقاي استوايي (اف.اي.اِي.) و
بخش عمده آرشيوهاي مستعمرات در آرشيو ملي فرانسه در اِي.آي. اِكس - ان[2] را دريافت
كرد. همچنين آرشيوِ كاركنان بازنشسته غيرنظامي و كاركنان قراردادي را از طريق
واسپاري دريافت مي‌كند.
كتابخانه‌هاي دانشگاهي
استفاده از كتابخانه تنها دانشگاه كشور كه بزرگ‌ترين كتابخانه كشور نيز محسوب
مي‌شود، براي دانشجويان و اعضاي هيئت علمي و محققان آزاد است. اين كتابخانه بيشتر
بودجه خود را از دولت دريافت مي‌كند و بيشترين كارمندان متخصص را استخدام كرده است.
پس از انحلال (اف.اي.اِي.)، مجموعه كتابخانه قديمي و مجموعه كتابخانه آليانس فرانسه
با (5000 جلد)، مجموعه پايه كتابخانه مركز آموزش عالي برازاويل شد كه در 1959 تأسيس
گرديد. اين كتابخانه جديد بعدها به بنياد آموزش عالي در افريقاي مركزي (1961)، سپس
دانشگاه برازاويل (1971)، و پس از آن به دانشگاه مارين نگوآبي (1977) تغيير نام
داد. دانشگاه مارين نگوآبي در مجموعه يكپارچه‌اي مستقر نيست، بخش‌هايي از آن در شهر
برازاويل و در ساير نقاط كشور پراكنده است. هر بخش دانشگاه، كتابخانه خاص خود را
دارد. در نتيجه تعداد كتابخانه‌ها به ده باب مي‌رسد؛ كتابخانه مدرسه ادبيات و علوم
انساني و كتابخانه مؤسسه عالي اقتصاد، حقوق، علوم اداري و مديريت (كه هنوز هم
كتابخانه مركزي ناميده مي‌شود) مهم‌ترين آنهاست. اين كتابخانه از خاكستر كتابخانه
دولتي عمومي (اف.اي.اِي.) و كتابخانه آليانس فرانسه برخاسته است. كتابخانه‌هاي
حقوق، اقتصاد، ادبيات، علوم انساني، و علوم اجتماعي مجموعه‌اي دايره‌المعارفي را
نگهداري مي‌كنند. مجموعه كتابخانه مركزي، موضوعاتي از قبيل ادبيات استعماري، شرح
سفر جهانگردان، مبلغان مذهبي، و همچنين مطالعات علمي مختلف درباره افريقاي مركزي
(45,000 جلد كتاب و 252 عنوان نشريه جاري) را دربر مي‌گيرد. كتابخانه مدرسه علوم
11,200 جلد كتاب و 141 عنوان نشريه ادواري جاري دارد. يك كتابخانه خاص علوم هم در
اين كشور وجود دارد. كتابخانه مؤسسه عالي آموزش، 12,665 تك‌نگاشت و 41 عنوان نشريه
ادواري جاري دارد. كتابخانه مؤسسه عالي علوم بهداشت 3890 جلد كتاب و 55 عنوان نشريه
ادواري جاري دارد. زمينه موضوعي اين مجموعه، پزشكي و داروسازي است و از نظر مالي،
سازمان بهداشت جهاني آن را حمايت مي‌كند. كتابخانه مؤسسه تربيت بدني و ورزش، حاوي
400 جلد كتاب و 8 عنوان نشريه است. كتابخانه مؤسسه توسعه روستايي 3750 جلد كتاب و
32 نشريه جاري دارد. زمينه موضوعي اين مجموعه عمدتآ درباره زراعت، آموزش، و مديريت
است. اين كتابخانه مركز واسپاري انتشارات فائوست. كتابخانه گروه مديريت 2500 جلد
كتاب دارد. كتابخانه مدرسه عالي آموزش فني با 400 جلد كتاب، اغلب علوم كاربردي را
پوشش مي‌دهد. 400 جلد كتاب‌هاي كتابخانه مدرسه امور اداري و قضايي ملي، موضوع‌هاي
حقوق، اقتصاد سياسي، و ماليه عمومي را پوشش مي‌دهد. كتابخانه مؤسسه آموزش عالي
لوبومو در زمينه آموزش عمومي و فنون مختلف است. بسياري از مؤسسات نيز تازه به‌وجود
آمده‌اند و كتابخانه‌هايشان نوپاست.
كتابخانه‌هاي عمومي
به‌طور كلي بايد گفت هيئت كتابخانه‌ها، آرشيوها، و مراكز مدارك، مراكز فرهنگي
كشورهاي خارجي، و بعضي افراد خاص عهده‌دار امر كتابخواني هستند. به هر حال كوشش‌هاي
ملي هنوز ضعيف است. كتابخانه‌هاي عمومي مهم كنگو در شهرهاي مكلكل[3](2241 جلد)،
مانگل (2234 جلد)، و اوئنزه (3557 جلد) قرار دارند. كتابخانه منطقه‌اي نيز كه توسط
هيئت امناي كتابخانه‌ها و آرشيوها اداره مي‌شود ( 1500 جلد)، يكي از كتابخانه‌هاي
عمومي برجسته اين كشور است.
كتابخانه‌هاي خصوصي
اين كتابخانه‌ها شامل مجموعه خانه آبراهام باكونگو با 3500 جلد، مركز فرهنگي امريكا
با 2450 جلد كتاب و 28 عنوان نشريه ادواري، مركز فرهنگي آنگولا با 632 جلد، مركز
فرهنگي فرانسه در برازاويل با 33,000 جلد، مركز فرهنگي فرانسه در پوئينت - نوئار[4]
با 13,331 جلد، و مركز فرهنگي روسيه با 18,500 جلد مي‌شود. استفاده از همه اين
كتابخانه‌ها، به‌جز دو كتابخانه در برازاويل، رايگان است.
كتابخانه‌هاي آموزشگاهي
تقريبآ در كنگو هيچ كتابخانه آموزشگاهي وجود ندارد. فرض بر اين است كه مدارس متوسطه
كتابخانه داشته باشند، ولي مجموعه آنها ناچيز و كهنه است. مجموعه كتابخانه‌هاي
آموزشگاهي عمدتآ متون درسي است. كاركنان اين كتابخانه‌ها نيز عمومآ تحصيلات
كتابداري ندارند.
كتابخانه‌هاي تخصصي
اغلب اين كتابخانه‌ها توسط گروه‌هاي بين‌المللي، سازماندهي و اداره مي‌شوند.
كتابخانه مؤسسه ملي تحقيقات و فعاليت‌هاي آموزشي در ژوئن 1962 تأسيس شد كه 8500 جلد
كتاب و 35 عنوان نشريه جاري دارد. كتابخانه اورستوم[5] كه در 1947 در برازاويل
تأسيس شد،
در 1961 مجموعه قديمي كتابخانه دفتر تحقيقات علمي اوتر - مر[6] (مؤسسه مطالعات
افريقاي مركزي سازمان تحقيقاتي فرانسه) را به‌صورت هديه دريافت كرد. در اين
كتابخانه 17,000 جلد كتاب، 831 عنوان نشريه، 1400 حلقه ريزفيلم، و 2000 نقشه
توپوگرافي وجود دارد. موضوعات اصلي در اين كتابخانه عبارتند از: گياه‌شناسي،
حشره‌شناسي، قوم‌شناسي، روان‌شناسي، جامعه‌شناسي، جغرافيا، علوم خاك، و آب‌شناسي.
كتابخانه دفتر اورستوم در پوئينت - نوئار داراي 6000 جلد كتاب است كه موضوع اصلي آن
اقيانوس‌شناسي است. كتابخانه سازمان بهداشت جهاني در 1963 تأسيس شد و مجموعه آن
شامل 45,500 جلد كتاب و 200 نشريه جاري با موضوع پزشكي و داروسازي است. كتابخانه
مركز اسناد اقتصاد ملي، مجموعه‌اي شامل 1100 جلد كتاب و 30 عنوان نشريه دارد.
مجموعه كتابخانه شوراي عمومي تحقيقات علمي و فني نيز داراي 2600 جلد كتاب و 45
نشريه ادواري است.
حرفه كتابداري
كنگو فاقد مراكز آموزش تخصصي و مدارس كتابداري است. كاركنان متخصص آن در مدارس
كتابداري، آرشيو و اسناد داكار، و يا در كشورهاي روسيه و فرانسه آموزش ديده‌اند.
انجمن توسعه سندپردازي كتابخانه‌ها و آرشيو كنگو در 1984 تأسيس شد. در اواخر دهه
1980 اين كشور حدود 70 نيروي متخصص داشت كه شامل 15 آرشيويست، 15 متخصص اسناد، و 40
كتابدار مي‌شد، هر چند كه همه اينها در كتابخانه شاغل نيستند و بسياري پس از گرفتن
مدرك به مشاغل ديگر پرداخته‌اند.
منبع
دايرة المعارف كتابداري و اطلاع‌رساني
[1]. French Equatorial Africa FEA
[2]. Aix-en
[3]. Makelekele
[4]. Pointe-Noire
[5]. ORSTOM Library
[6]. Office Pour Recherche Scientifique Outre-Mer
[7]. Bruno Wambi