جمهوري الجزاير واقع در شمال
افريقا، از شمال با درياي مديترانه؛ از شرق با تونس و ليبي؛ از جنوب با نيجر، مالي،
و موريتاني؛ و از غرب با صحراي اسپانيا و مراكش هم‌مرز است. جمعيت الجزاير (طبق
آمار سال 2000) 31500000نفر و مساحت آن 2381741 كيلومترمربع است. زبان‌هاي رسمي آن
عربي و فرانسوي است.
تاريخچه
الجزاير براي هر دوره تاريخي، از گذشته‌هاي دور تا عصر حاضر، داراي اسناد مكتوب
گوناگوني است. بر صخره‌هاي كوهستان تاسيلي و كوهستان اطلس صحرا نقوشي تصوير شده است
و اين كنده‌كاري‌هاي صخره‌اي شاهدي بر زندگي و فرهنگ نخستين ساكنان اين سرزمين است.
بعدها كارتاژها و قبايل پيام‌هاي مكتوبي را در سراسر اين منطقه كه محل زندگيشان بود
بر جاي گذاشتند.
اين كتيبه‌ها براي محققان منابع ارزشمندي محسوب مي‌شوند. حتي روميان، كه از قرن دوم
پيش از ميلاد تا قرن پنجم ميلادي الجزاير را جزو مستعمرات خود داشتند، از صخره براي
نگارش استفاده مي‌كردند. خرابه‌هاي شهرهاي روميان مانند جَميلا، تيمگاد، و تيپازا
هنوز حاوي كتيبه‌هاي فراواني است.
شايد بي‌نظيرترين مدارك، لوحه‌هاي آلبرتيني مربوط به معاملات شخصي متعلق به دوران
حكومت وَندال (429-533 م.) در الجزاير باشد. بر روي اين الواح كه از چوب سدر ساخته
شده، خط شكسته لاتيني به چشم مي‌خورد كه با قلم نوك تيز، آغشته به مركّب تهيه‌شده
از كروب خشك، نگاشته شده است. در سال 1928، چهل‌وپنج لوح از اين الواح، كه شامل
سي‌وچهار سند مي‌شد، در كوزه سفالي ممهوري در منطقه تبس كشف گرديد.
در سال 682 م.، پس از استيلاي اعراب بر الجزاير، به‌طور مسلّم كاغذ مهم‌ترين ماده
نوشتاري مورد استفاده بوده، اما در موارد نادري از پوست نيز استفاده مي‌شده است.
در قرن يازدهم ميلادي، هنگامي كه دو سلسله المرابطون و سپس الموحدّون در شمال
افريقا به حكومت رسيدند، هنر و علم به اوج خود رسيد. پادشاهان بزرگي چون ابن تومرت
و عبدالمؤمن صاحب بزرگ‌ترين كتابخانه‌هاي شخصي بودند. چندين سال بعد، ابن خلدون
(743-927 ق.)، مشهورترين مورخ مسلمان كه به‌سبب نگارش كتاب مقدمه شهرت يافت، طي
ساليان متمادي كه در الجزاير زيست، صاحب كتابخانه‌اي بزرگ بود. امير عبدالقادر
(1229-1304 ق.) سياستمداري كه هفده سال عليه فرانسويان مبارزه كرد، كتابخانه شخصي
قابل توجهي داشت. از زمان تأسيس اين دو سلسله در الجزاير، مساجد و مدارس وظيفه
اداره كتابخانه‌ها را برعهده داشته‌اند. بنابراين، تا زماني‌كه فرانسه الجزاير را
مستعمره خود كرد و كتابخانه‌هايي به سبك جديد در اين كشور به‌وجود آورد، مساجد و
مدارس حافظان واقعي نسخ خطي در طي قرون متمادي بودند.
كتابخانه ملي
كتابخانه ملي الجزاير*[1] كه در سال 1835 به ابتكار نايب غيرنظامي سلطان الجزيره،
جنتي دوبوسي[2]، تأسيس شد، از سال 1982 به‌عنوان مؤسسه‌اي عمومي تحت نظارت وزارت
فرهنگ اين كشور قرار گرفت. كتابخانه ملي قديمي‌ترين مؤسسه فرهنگي الجزاير به‌شمار
مي‌رود. نخستين محل اين مؤسسه، ساختماني با مالكيت دولتي بود. پس از آن در سال 1838
به پادگان پياده‌نظام نقل مكان كرد و پس از چند جابه‌جايي در سال 1863 در قصر داي
مصطفي پاشا (فرمانده پياده‌نظام) الجزيره مستقر شد. در حال حاضر، كتابخانه ملي در
ساختماني كه در سال 1958 اختصاصاً براي آن ساخته شد، مستقر است.
چهار مدير اوليه كتابخانه ملي افرادي استثنايي بودند. آدرين بربروگر[3] كه از سال
1835 تا سال 1869 در كتابخانه انجام وظيفه كرد، چندين كتاب از جمله >الجزاير
تاريخي، زيبا، و ماندگار<[4] را به رشته تحرير درآورد. وي همچنين سرپرستي >مجله
افريقايي<[5] و انجمن تاريخي الجزاير[6] را برعهده داشت. اُسكار مك كارتي كه از سال
1869 تا سال 1890 اين مسئوليت را داشت جغرافيداني محقق بود. شارل دوفوكو[7] ، محقق
و مبلغ مذهبي (1858-1916)، توانست گروه اعزامي مراكش مك كارتي را روانه كند. اميل
موپاس[8] كه از سال 1890 تا سال 1916 مديريت كتابخانه را برعهده داشت زيست‌شناسي
بود كه، به‌واسطه مطالعه درباره جنسيت گروهي از جانوران ميكروسكوپي، در اروپا شهرت
داشت. و بالاخره گابريل اسكوئر، كه در سال‌هاي 1916-1948 عهده‌دار اين سمت بود،
به‌واسطه آثارش در مورد تاريخ الجزاير شهرت داشت.
گرچه مطالب گردآوري‌شده در اين كتابخانه همه زمينه‌ها را دربر مي‌گيرد، موضوع‌هاي
علوم انساني بيشتر به چشم مي‌خورد. دو مجموعه اهدايي قابل توجه به كتابخانه‌هاي
شخصي استفان گسل[9] ، باستان‌شناس (1864-1932)، و پير سوورگنان دوبرازا[10] ، محقق
افريقايي (1852-1905)، تعلق دارد.
كتابخانه ملي مجموعه نفيسي بالغ بر 70000 جلد درباره الجزاير، مراكش، و تونس دارد
كه به "مجموعه مغرب"[11]معروف است. در دهه 1950، دستنوشته‌هاي مربوط به تاريخ
الجزيره در قرون هفدهم و هجدهم در حراج كتابخانه‌هاي شخصي خريداري شد.
كتاب‌هاي چاپي مجموعه مغرب شامل آثار قرون هفدهم، هجدهم، و نوزدهم است كه به دوره
تاريخي پيش از سال 1830، يعني زماني كه الجزاير مستعمره فرانسه شد، باز مي‌گردد.
منابع پس از سال‌هاي 1830 يكجا گردآوري شد كه شامل آثار منحصر به فردي چون >تصويري
از موقعيت مؤسسات فرانسوي در الجزاير در سال‌هاي 1838-1868<[12] ، كتاب 32 جلدي
>اكتشاف علمي الجزاير<[13] مربوط به سال‌هاي 1844-1854، و مجلاتي چون >تصوير
الجزاير<[14] و الاكبر است. در زمان استقلال الجزاير به سال 1962، كتابخانه ملي اين
كشور اين مجموعه مستند عظيم را در نبرد آزاديبخش ملي 1954-1962 يكجا در اختيار
گرفت.
كتابخانه ملي مجموعه‌اي بالغ بر 25000 جلد كتاب و تالاري به گنجايش 450 نفر دارد و
داراي 3500 نسخه خطي است كه بيشتر آنها نسخ عربي در رشته‌هاي مختلفي چون الهيات،
حقوق، صرف و نحو زبان عربي، شعر، تاريخ، جغرافيا، طب، فلسفه، و اخترشناسي است. اين
نسخ خطي به‌لحاظ دوره تاريخي منحصر به فرد و تصاويرشان داراي ارزش فراوان است.
به‌طور مثال، نسخه نفيس الموطأ مجموعه‌اي از پندهاي اخلاقي كه در سال 615 ق. توسط
الموحد ابويوسف يعقوب تأليف شد و يا قرآن نسخه هشت ضلعي كوچك، با حاشيه آبي و طلايي
كه توسط يك ايراني به نام عمادبن ابراهيم در سال 1028 ق. نوشته شده جزء اين مجموعه
نفيس است. در سال 1958، كتابخانه ملي مجموعه‌اي مشتمل بر 400000 جلد كتاب و 1200
نشريه جاري داشت. در سال 1966 اين مجموعه به 600000 جلد و در سال 1976 به 700000
جلد افزايش يافت. بيشتر آثار اين مجموعه به زبان فرانسوي است. علاوه بر اين، 150000
اثر به زبان عربي و 1504 مجله به زبان‌هاي گوناگون در اين مجموعه به چشم مي‌خورد.
در سال 1981، مجموعه كتابخانه ملي بالغ بر 850,765 جلد كتاب به زبان‌هاي خارجي،
739,181 جلد كتاب عربي، 2000 حلقه ميكروفيلم، 4250 صفحه صوتي، 360 نقشه، و 2000
نشريه ادواري بود كه 980 عنوان آنها جاري است. اين كتابخانه 5868 عضو را تحت پوشش
دارد. تا سال 1986، كل منابع كتابخانه به 1040000 (در 38180000 مترمربع) با 13970
عضو رسيده بود. كتابخانه ملي، به‌عنوان وارث منابع مكتوب، >كتابشناسي الجزاير<[15]
را منتشر مي‌كند. اين كتاب كه به ثبت كتاب‌هاي دريافتي از طريق واسپاري قانوني[16]
مي‌پردازد سالي دوبار منتشر مي‌شود. اين كتابخانه كتابشناسي‌هاي تخصصي را نيز چاپ
مي‌كند. كتابخانه ملي در سطح گسترده‌اي در خدمات مبادله شركت جسته و در زمينه امانت
بين كتابخانه‌اي نيز فعاليت دارد.
كتابخانه‌هاي دانشگاهي
قانون مربوط به آموزش عالي در الجزاير (بيستم دسامبر 1879) منجر به ايجاد كتابخانه
دانشگاه الجزاير[17] شد. از ميان 75 كتابخانه دانشگاهي كه در سال 1982 مورد ارزيابي
قرار گرفت، اين كتابخانه مهم‌ترين كتابخانه دانشگاهي الجزاير به‌شمار مي‌رود. بعد
از اختصاص چندين عمارت در سال 1888، كتابخانه دانشگاه به محل دائمي خود در قسمت
اصلي ساختمان دانشگاه الجزاير منتقل شد. در آن زمان، كتابخانه بالغ بر 15000 جلد
كتاب داشت. در پايان جنگ الجزاير در ژوئن 1962، دانشگاه الجزاير دستخوش حريق گرديد.
در اين حريق 112510 جلد كتاب نابود شد و در سال 1968، پس از بازسازي دوباره فعال
گرديد. در ميان كتابخانه‌هاي گوناگون سازماني، كتابخانه دانشگاه الجزاير از
برجسته‌ترين آنها به‌شمار مي‌رود.
اين كتابخانه داراي رساله‌هايي به زبان‌هاي خارجي و مجموعه عظيمي در زمينه‌هاي علوم
انساني، حقوق، علوم، پزشكي، و داروسازي است. تا سال 1976، مجموعه اين كتابخانه شامل
600000 كتاب، 1550 نشريه، و 12326 كتاب به زبان عربي به‌صورت ميكروفيلم بود و تا
سال ،1982 مجموعه آن به 641800 جلد مي‌رسيد.
كتابخانه‌هاي عمومي
از زمان استقلال، در همه ولايات الجزاير كتابخانه‌هاي شهري احداث شده است. اين
كتابخانه‌ها، نظير كتابخانه‌هاي مراكز فرهنگي، زير نظر "والي"، و در نهايت وزارت
كشور اداره مي‌شود. در حال حاضر، در شهر الجزيره دوازده كتابخانه شهري وجود دارد كه
قديمي‌ترين و بزرگ‌ترين آنها در سال 1951 گشايش يافته است. اين كتابخانه در سال
1976 داراي 68182 كتاب و 30 عنوان نشريه ادواري بوده كه اين مجموعه تا سال 1982 به
80100 جلد افزايش يافته است.
كتابخانه‌هاي آموزشگاهي. مدارس ابتدايي و متوسطه رفته رفته مجهز به كتابخانه‌هايي
مي‌شوند كه مورد استفاده معلمان و دانش‌آموزان قرار مي‌گيرد. كتابخانه ملي با ارسال
كتاب‌هاي اهدايي (به‌طور متوسط 500 جلد) به اين كتابخانه‌ها ياري مي‌رساند.
كتابخانه‌هاي تخصصي. تقريباً هر وزارتخانه، شركت، بانك، يا مؤسسه‌اي داراي كتابخانه
يا مركز اسنادي به منظور تحقق اهداف خاص خويش است. بررسي عمومي سال‌هاي گذشته تعداد
300 كتابخانه تخصصي را در الجزاير مشخص مي‌كند.
حرفه كتابداري
در 24 آوريل 1964، تربيت كارشناسان پژوهشي و سندشناسان و اعطاي گواهينامه فني به
آنان در كتابخانه و آرشيو تحقق يافت. داشتن گواهينامه پايان دوره دبيرستان و
گذراندن برنامه يك‌ساله نظري و عملي براي هر داوطلب الزامي است. تربيت افراد براي
مديريت كتابخانه‌ها و قرائتخانه‌هاي عمومي در اين برنامه قرار مي‌گيرد. آموزش
كتابداري در دو سطح انجام مي‌شود. داوطلبان با مدرك ديپلم دبيرستان، پس از گذراندن
دوره‌اي چهارساله در مدرسه علوم كتابداري به اخذ درجه كارشناسي نايل مي‌شوند، و
كارشناسان پژوهشي بعد از پنج سال تجربه و گذراندن امتحان تخصصي به دريافت عنوان
"كتابدار" نايل مي‌گردند. چنين روشي براي مديران كتابخانه‌ها نيز مورد استفاده قرار
مي‌گيرد، يعني براي تصدي مسئوليت كتابخانه، بعد از پنج سال خدمت و كسب تجربه،
كتابدار در آزمون تخصصي شركت مي‌كند و درصورت عدم موفقيت، بايد پس از اخذ درجه عالي
كتابداري، بيش از دو سال به مطالعه و تحقيق بپردازد.
[1]. National Library of Algeria
[2]. Genty de Bussy
[3]. Adrien Berbrugger
[4]. L' Algerie Historique Pittoresque et Monumentale
[5]. Revue Africaine
[6]. Algerian Historical Society
[7]. Charles de Foucauld
[8]. Emile Maupas
[9]. Stephane Gsell
[10]. Pierre Sovorgnan de Brazza
[11]. Maghreb Collection
[12]. Tableau de la Situations des Etablissements Froncaisdans l'Algةrie,
1838-1868.
[13]. L'Exploration Scientifique de l'Algerie
[14]. Moniteur Algerien
[15]. Bibliographie de l'Algةrie
[16]. Office of Legal Deposit
[17]. Library of the University of Algiers
[18]. Charles S. Fineman
[19]. Mary Niles Maack